سعدی؛ آموزه های اخلاقی برای بشر و جایگاه ویژه در فرهنگ مردم

 به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما:  اول اردیبهشت روز بزرگداشت شیخ اجل، افصح المتکلمین، سعدی، شاعر شهیر قرن هفتم هجری و فرصتی برای پاسداشت این شاعر شیرین سخن و نویسنده هنرمند ایرانی است.

اینکه چرا اول اردیبهشت، روز بزرگداشت سعدی نامیده شده است، با تاریخ آغاز نگارش گلستان مرتبط است که در همین تاریخ (اول اردیبهشت) بوده است.

سعدی پایگاه والایی در تاریخ ادبیات فارسی و ادب و فرهنگ ایران دارد؛ افزون بر ایران، در خارج نیز، بسیاری، سعدی را شاعری جهانی می‌دانند؛ زیرا مفاهیمی که سعدی به آن‌ها پرداخته است مربوط به انسانیت و اخلاق است. به بیان دیگر، شیخ اجل به گونه‌ای اندیشیده است که بشر روزگار ما بسیاری از اندیشه هایش را می‌پذیرد و اشعارش را از نظر مفاهیم عالی انسانی می‌ستاید.

اندیشه سعدی بیشتر در دو کتاب بوستان و گلستان بارتاب یافته است. گلستان که شاهکار منثور سعدی و سرشار از مسائل اجتماعی و اخلاقی است، در هشت باب سروده شده است که عبارت‌اند از: در سیرت پادشاهان، در اخلاق درویشان، در فضیلت قناعت، در عشق و جوانی، در فواید خاموشی، در تأثیر تربیت، در ضعف و پیری و در آداب صحبت.

شاهکار دیگرش بوستان در قالب شعر سروده شده است که جهان آرمانی (مدینه فاضله) سعدی و حول محور اخلاق و تربیت و سراسر نیکی و پاکی و زیبایی است. این شاهکار ادبی، ده باب دارد که عبارت‌اند از: عدل، احسان، عشق، تواضع، رضا، قناعت، تربیت، شکر، توبه و مناجات. به قول استاد غلامحسین یوسفی جهان سعدی در بوستان، عالم ایمان به خداست و نیکی و صفا، راستی و پاکی، روشنی و حقیقت؛ جهانی بهتر و انسانی تر. سعدی همچنین آثار ارزشمندی در قالب‌های غزل و قصیده و دیگر انواع شعر دارد.

آبشخور فکری سعدی به جز تجربیاتش از سفر‌های گوناگون، آیات و روایات و معارف اسلامی و امثال و حکم و اشعار عربی و از این دست است که در آثارش نمایان است. او شاعری دنیادیده بود و از شام و لبنان گرفته تا شرق آن زمان سفر کرده و تجربه اندخته بود. همان گونه که گفته شد، سعدی در آثار خود فرهنگ اسلامی را تعلیم می‌دهد و عزت و شرافت انسانی را به تصویر می‌کشد؛ پس طبیعی است که آثارش پر از نکات تربیتی و اخلاقی و تعلیمی باشد.

یکی از مهم‌ترین نکته‌های تربیتی و تعلیمی سعدی، توصیه به قناعت است:
به نان خشک قناعت کنیم و جامه دلق.......... که بار محنت خود به که بار منت خلق

و در گلستان می‌گوید: آب حیات اگر فروشند به آبِ روی، دانا نخرد؛ که مردن به علت، به از زندگانی به مذلت.

سعدی معتقد به تهذیب نفس است و انسان باید در این مسیر از خردش بهره گیرد تا شهر درونش را کنترل کند:
وجود تو شهری است پرنیک وبد..........تو سلطان و دستور دانا خرد

سعدی در آموزه‌های خود، همچنین از پاک بودن سرشت اولیه انسان و نقش تعلیم و ارشاد همگانی در پرورش و رشد او سخن می‌گوید:.
چون بود اصل گوهری قابل..........تربیت را در او اثر باشد

از دیگر نکات تعلیمی که سعدی بر آن تاکید کرده است میانه روی در کارهاست که برگرفته از روایات موجود نظیر "خیر الامور اوسطها" است:
نه چندان بخور کز دهانت برآید..........نه چندان که از ضعف جانت برآید

***
درشتی و نرمی به هم در به است..........چو فاصد که جراج و مرهم نه است

ضرورت تلاش و کوشش برای رسیدن به مقصود از نکات تعلیمی بسیار مهم دیگر در اشعار شیخ اجل است؛ سعدی چشم داشتن به عنایت را بدون کوشش رد می‌کند و می‌گوید:
نابرده رنج گنج میسر نمی‌شود.......... مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد
هر کو عمل نکرد و عنایت امید داشت..........دانه نکاشت ابله و دخل انتظار کرد

همدردی با هم نوع یکی از مهم‌ترین نکات تعلیمی و اخلاقی در آثار سعدی است:
بنی آدم اعضای یکدیگرند.......... که در آفرینش ز یک گوهرند

اساس جهان مطلوب سعدی و یکی از دیگر نکته‌های تعلیمی برگرفته از معارف اسلامی، تاکید بر عدالت و دادگستری در آثار اوست:
که خاطر نگهدار درویش باش..........نه در بند آسایش خویش باش
خرابی و بدنامی آید ز جور.......... رسد پیش بین این سخن را به غور

سعدی همچنین طریقت و عبادت را در خدمت به خلق می‌داند:
طریقت به جز خدمت خلق نیست..........به تسبیح و سجاده و دلق نیست

جایگاه ویژه سعدی در فرهنگ مردم از دیگر نکاتی است که هنگام سخن گفتن از این شاعر شیرین سخن کشورمان نمی‌شود از آن چشم پوشی کرد. در آثار نظم و نثر سعدی، گذشته از نکات تعلیمی، اخلاقی و تربیتی، عبارات و ابیاتی دیده می‌شود که در زبان فارسی ضرب المثل شده اند؛ البته این موضوع با روش تعلیمی سعدی کاملا هماهنگ است؛ برخی از این ضرب المثل ها:

- ترسم نرسی به کعبه‌ای اعرابی، این ره که تو می‌روی به ترکستان است
- تربیت نااهل را، چون گردکان بر گنبد است
- هرچه نپاید، دلبستگی را نشاید
- نه هرچه به قامت مهتر به قیمت بهتر
- آن را که حساب پاک است، از محاسبه چه باک است
- قدر عافیت کسی داند که به مصیبتی گرفتار آید
- مشک آن است که خود ببوید، نه آن که عطّار بگوید
- دو کس رنج بیهوده بردند و سعی بی فایده کردند: یکی آنکه اندوخت و نخورد، و دیگر آنکه آموخت و نکرد.
- عالم بی عمل به چه ماند؟ به زنبور بی عسل

پژوهشگر: دکتر امید جلوداریان