کودکان خیابانی، قربانیان کوچک فقر و مهاجرت

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما مرکز یزد، شب و روز، سرما و گرما، روز‌های عادی و تعطیل هیچ تفاوتی برای آن‌ها ندارد. همه ما در گرمای تابستان و در سرمای زمستان کودکانی را دیده ایم که یا بین زباله‌ها در پی جستجو هستند و یا پشت چراغ قرمز ، با دست کوچک خود به شیشه‌هایی که برای حفظ سرمای کولر یا گرمای بخاری بالا آمده اند، ضربه می‌زنند و خواستار توجه رانندگان هستند.

گاهی بسته‌ای از فال، آدامس یا دسته گلی در دست دارند و از سرنشینان می‌خواهند از آنان خرید کنند یا اینکه اسپند را دور ماشین می‌چرخانند و برای سلامتی سرنشینان خودرو دعا می‌کنند تا شاید اسکناسی از جیبشان خارج شود و چیزی کاسب شوند.

این کودکان را کودکان خیابانی می‌نامند؛ کودکانی که خیابان خانه اولشان شده و رویا‌های کودکی را هر شب در آن دفن می‌کنند. رویایی برای آینده ندارند، اما روز‌ها جیب‌هایشان را پر از فال می‌کند تا آینده را به بهای اندکی برای مردم تصویر کند.

از طعم شیرین آدامس سخن می‌گویند و تلاش می‌کنند تا طعم شیرین آن را به دیگران بچشانند، اما از چشیدن این شیرینی دریغ می‌کنند تا اسکانس‌های بیشتری به خانه ببرند. گل‌های زیادی در دستشان است، اما از اینکه گلی را به خانه ببرند، غمگین می‌شوند.

کودک خیابانی کیست؟

بر اساس آئین نامه ساماندهی کودکان خیابانی مصوب هیئت وزیران در سال ۱۳۸۴، کودک خیابانی: «فرد کمتر از ۱۸ سال تمام است که به صورت محدود یا نامحدود در خیابان به سر می‌برد؛ اعم از کودکی که هنوز با خانواده خود تماس دارد و از سرپناه برخوردار است و یا کودکی که خیابان را خانه خود می‌داند و رابطه او با خانواده به حداقل رسیده و یا اساسا چنین ارتباطی وجود ندارد.»

سازمان جهانی بهداشت، کودکان خیابانی را به ۴ گروه مختلف دسته بندی کرده است: ۱. کودکانی که در خیابان‌ها زندگی می‌کنند و اولین نگرانی آن‌ها زنده ماندن و داشتن سرپناه است ۲. کودکانی که از خانواده خود جدا شده و موقتا در مأمنی مانند خانه‌های متروک و سایر ساختمان ها، پناه گاه‌ها و سرپناه‌ها زندگی می‌کنند و یا از منزل یک دوست به منزل دوست دیگر می‌روند ۳. کودکانی که تماس با خانواده خود را حفظ می‌کنند، ولی به علت فقر، پرجمعیت بودن خانواده و یا سوء استفاده جنسی و جسمی از آنان در بعضی شب‌ها و اکثر ساعات روز، در خیابان‌ها به سر می‌برند ۴. کودکانی که در مراکز ویژه نگه داری می‌شوند، اما قبلا در وضعیت بی خانمانی به سر می‌برده اند و در معرض خطر برگشت به همان وضعیت هستند.

یزد هم از استان‌هایی است که گرچه نسبت به برخی استان‌ها در زمینه کودکان خیابان وضعیت بهتری دارد، اما با توجه به افزایش مهاجرت‌ها در سال‌های اخیر به این استان شاهد کودکانی هستیم که در خیابان‌ها حضور یافته و چهره زیبای شهر را نازیبا می‌کنند.

جولان کودکان خارجی در خیابان‌های یزد

در گام اول به سراغ متولی اصلی مساله کودکان خیابانی رفتم؛ سازمان بهزیستی. با مدیرکل این سازمان یعنی علی محمد عطابخش به گفتگو نشستم. وی معتقد است که وضعیت کودکان کار در استان یزد نسبت به گذشته تفاوت چندانی نداشته و تقریبا آمار‌های یکسانی به ثبت رسیده است.

عطابخش گفت: بیشترین درصد کودکان خیابانی را اتباع بیگانه تشکیل می‌دهند به گونه‌ای که می‌توان گفت ۹۰ درصد این کودکان از اتباع هستند.

وی افزود: کودکانی که دارای کد ملی باشند یعنی کودکان خیابانی ایرانی در صورتی که علت خیابانی شدن آنان به مسائل مالی بازگردد، تحت پوشش قرار گرفته و خدمات دریافت می‌کنند.

اما اوضاع برای کودکان خیابانی غیر ایرانی پیچیده است. مدیرکل بهزیستی استان درباره این کودکان اظهار داشت: ما نمی‌توانیم کار خاصی برای آنان انجام دهیم و و این مساله به دفتر اتباع وابستگی دارد که آن‌ها هم با محدودیت‌هایی روبرو هستند.

عطابخش ادامه داد: کودکان خیابانی غیرایرانی پس از جمع آوری تحویل خانواده هایشان داده شده و از آنان تعهد می‌گیرند که این کودک بار دیگر در خیابان حضور نیابد، اما معلوم نیست چه سازوکاری برای اجرا شدن این تعهد وجود دارد؟

وی از کودک و همسرآزاری، کودکان خیابانی و فرار دختران از منازل به عنوان بیشترین آسیب‌های اجتماعی استان یاد کرد و گفت: وجود حتی یک کودک خیابانی هم بسیار بد است، اما استان یزد در مقایسه با سایر استان‌ها در وضعیت مطلوب تری قرار دارد و به شرایط بحرانی نرسیده است.

سازمان بهزیستی در شرایط کرونایی جامعه چه اقدامی برای کودکان خیابانی انجام داده است؟ این سوال را از مدیرکل بهزیستی استان پرسیدم که پاسخ داد: سازمان بهزیستی در شرایط کنونی کرونایی جامعه به شناسایی پایگاه و پاتوق‌های کودکان خیابانی پرداخته و بسته‌های معیشتی را در اختیار آنان قرار داده است.

فعالیت دو مرکز ساماندهی کودکان خیابانی در استان یزد

پس از آن پای صحبت‌های کارشناس مسئول امور آسیب دیدگان اجتماعی بهزیستی یزد نشستم. محبوبه داورانی درباره کودکان کار می‌گوید: برخی از کودکان به دلایل نابسامانی‌های اجتماعی و پدیده‌هایی نظیر فقر، حاشیه نشینی، مهاجرت و ... از امکان ادامه روند رشد طبیعی و زندگی همانند سایر کودکان در محیط خانواده سالم بازمانده و به ناچار در شهر‌های بزرگ و پرتردد به کار یا زندگی در خیابان رو می‌آورند.

وی افزود: بحث آسیب‌های اجتماعی درسال‌های اخیر تبدیل به موضوعی مهم درعرصه سیاستگذاری اجتماعی در کشور شده است به طوری که یک ماده در قانون برنامه ششم توسعه به طور ویژه به کودکان کار اختصاص پیدا کرده که با اقدام سازمان بهزیستی و همکاری سایر دستگاه‌ها تا پایان اجرای قانون برنامه، باید جمعیت کودکان کار حداقل ۲۵ درصد کاهش یابد.

داورانی با اشاره به تدوین و اجرای طرح پذیرش، تشخیص و جایگزینی کودکان خیابانی خاطرنشان ساخت: دفتر امور آسیب دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور به عنوان یک مرجع رسمی در امر ساماندهی کودکان خیابانی در سال ۱۳۷۸ اقدام به تدوین و اجرای طرح پذیرش، تشخیص و جایگزینی کودکان خیابانی کرد واز آنجا که کودکان کار و خیابان معلول شرایط جامعه هستند و باید مشکل آن‌ها را در قالب خانواده هایشان دید با اصلاح نگرش از جمع آوری این کودکان به ارائه خدمات سرپایی، راه اندازی مراکزی همچون مرکز حمایتی – آموزشی کودک و خانواده در دستور کار قرار گرفت.

این کارشناس درباره مراکز مرتبط با کودکان خیابانی در استان گفت: استان یزد شامل دو مرکز است، مرکزساماندهی کودکان خیابانی و کار شبانه روزی که به صورت شبانه روزی و دولتی در حوزه کودکان خیابانی و کار فعالیت می‌کند و همچنین مرکز حمایتی کودک و خانواده (مرکز روزانه کودکان خیابانی) که از تاریخ ۲۷/۱/۹۵ به صورت غیردولتی شروع به فعالیت کرده و در حال حاضر کودکان خیابانی توسط مرکز مذکور شناسایی و از خدمات تخصصی مددکاری وروانشناسی بهره مند می‌شوند.

وی تأکید کرد: حمایت ازحقوق کودکان خیابانی وحفظ منافع عالی کودکان، پیشگیری وکاهش مخاطرات ناشی ازحضور وکار درخیابان برکودک، هماهنگ سازی خدمات ارائه شده با نیاز‌ها و شرایط خدمت گیرندگان (تسهیل امکانات دریافت خدمات تخصصی توسط کودک وخانواده بدون نیاز به اقامت شبانه روزی درمراکز روزانه) و ساماندهی و نگهداری کودکان نیازمند به اقامت در مرکز شبانه روزی دولتی از وظایف فعالیت‌های مرکز حمایتی – آموزشی کودک، خانواده آشیانه باران و مرکز ساماندهی کودکان خیابانی به شمار می‌آید.

داورانی هم از کودکان خیابانی اتباع و مهاجرین خارجی به عنوان مشکلی پیچیده یاد کرد و افزود: وضعیت کودکان خیابانی ایرانی و اتباع و مهاجرین خارجی دارای مدرک اقامتی مشخص است، اما مشکل درباره کودکان خیابانی خارجی فاقد مدرک رسمی اقامت در کشور است که به صورت غیررسمی وارد کشور می‌شوند. متاسفانه دستورالعملی در خصوص ساماندهی کودکان اتباع فاقد کارت اقامت زیر ۱۸ سال وجود ندارد.

وی ادامه داد: این کودکان بر اساس بخشنامه باید به اداره کل اتباع ارجاع داده شده تا درباره آنان تصمیم گیری شود اما اداره اتباع به دلیل عدم وجود دستورالعمل ساماندهی، این وظیفه را به بهزیستی محول کرده و بهزیستی نیز بر اساس مسائل بشردوستانه همه خدماتی که به کودکان خیابانی ایرانی و اتباع دارای مجوز اقامت ارائه می دهد، به این کودکان نیز اختصاص می دهد.

کودک خیابانی، ایرانی و غیرایرانی نمی‌شناسد

به نظر می‌رسد بحث کودکان خیابانی اتباع و مهاجرین خارجی فاقد کارت اقامت به کلاف سردرگمی مبدل شده که یک طرف آن به سوی بهزیستی و طرف دیگر به سوی اداره کل امور اتباع و مهاجرین خارجی استان ختم می‌شود.

مسئولان بهزیستی می‌گویند که تکلیف این کودکان را باید اداره اتباع مشخص کند، زیرا حضور آنان در کشور به صورت غیرقانونی بوده و اداره اتباع باید ساماندهی این افراد را برعهده گیرد.

این مساله ما را بر آن داشت تا به سوی اداره کل اتباع و مهاجرین خارجی استان روانه شده و برای بررسی این موضوع با مدیرکل این اداره گفتگو کنم. وی اعتقاد دارد که در بحث کودکان خیابانی هیچ تفاوتی میان کودکان ایرانی و خارجی اعم از دارای مدرک اقامتی یا فاقد این مدرک وجود ندارد.

سعید پرویزی گفت: سازمان بهزیستی متولی اصلی کودکان کار است و در این راستا هیچ تفاوتی بین کودک ایرانی و غیرایرانی وجود ندارد. این بحث کاملا بشردوستانه است و در بحث‌های بشردوستانه نباید به جنسیت و تابعیت و ... افراد نگریست.

وی افزود: همانگونه که درمان بیماران اعم از ایرانی و خارجی وظیفه به شمار می‌آید، ساماندهی و مراقبت از کودکان خیابانی هم وظیفه سازمان بهزیستی است و نباید میان کودکان ایرانی و خارجی تفاوت قائل شد.

مدیرکل اداره اتباع و مهاجرین خارجی تصریح کرد: کنوانسیون‌های بین المللی قوانین و مقرراتی را به تصویب رسانده و ما به عنوان بخشی از این کنوانسیون‌ها موظف به اجرای این قوانین هستیم. این کنوانسیون‌ها می‌گویند که همه کودکان باید در هر جایی که باشند خدمات دریافت کنند و بر این اساس نه فقط ایران بلکه همه کشور‌های جهان موظف به پیروی از این قوانین و مقررات هستند.

پرویزی درباره تکلیف کودکان خیابانی خارجی غیرمجاز اظهار داشت: بر اساس این کنوانسیون ها، کودکان خیابانی خارجی غیرمجاز که سن آنان زیر ۱۸ سال است، باید در کشور محل اقامت خود خدمات دریافت کنند و هیچ کس حق اخراج آنان از کشور را ندارد. این مساله درباره زنان خارجی بی سرپرست نیز صدق کرده و اگر در خیابان بازداشت شوند، کسی نمی‌تواند آنان را به سوی مرز هدایت کند.

پس وظیفه اداره کل اتباع و امور خارجه در قبال کودکان کار خارجی غیرمجاز چیست؟ پرویزی در پاسخ به این سوال گفت: همانگونه که گفتم سازمان بهزیستی متولی این کودکان است، اما هزینه‌های آن‌ها بر عهده بهزیستی نیست بلکه هزینه را سازمان‌های بین المللی پرداخت می‌کنند.

وی ادامه داد: البته این سازمان‌ها برای پرداخت هزینه باید طرح دریافت کنند که این طرح باید توسط سازمان بهزیستی آماده شده و به اداره کل اتباع و مهاجرین خارجی بدهد. سازمان‌های بین المللی با بررسی این طرح اقدام به پرداخت هزینه می‌کنند؛ بنابراین مسئولیت نگهداری از کودکان برعهده سازمان بهزیستی و مسئولیت جذب بودجه بر اساس طرح ارائه شده بهزیستی برعهده اداره کل اتباع است.

مدیرکل اتباع و امور خارجه استان یزد در پاسخ به این سوال که آیا تاکنون سازمان بهزیستی طرحی به اداره اتباع داده است، تأکید کرد: سازمان بهزیستی درخواست‌هایی کرده است، اما تاکنون طرحی که در آن به آمار‌ها و نیاز‌ها اشاره شده باشد، تحویل ما نداده است و بر این اساس نمی‌توانیم بودجه‌ای برای این کودکان در نظر بگیریم، زیرا سازمان‌های بین المللی برای تخصیص بودجه به طرح نیاز دارند.

کاهش شدید آمار کودکان متکدی در استان یزد

شهرداری یکی از ارگان‌های مرتبط با پرونده کودکان خیابانی به شمار می‌آید. بر اساس قانون ساماندهی این کودکان، شهرداری در شناسایی، جذب، پذیرش و توانمندسازی کودکان خیابانی با سازمان بهزیستی همکاری می‌کند.

این بار به شهرداری رفتم تا از چگونگی همکاری این ارگان با سازمان بهزیستی برای جمع آوری و ساماندهی کودکان خیابانی آشنا شوم. جعفر امین مقدم معاون خدمات شهری شهرداری یزد پاسخگوی سوالاتم است.

وی کودکان خیابانی را به دو دسته کودکان کار و متکدی تقسیم کرد و گفت: ما در قبال کودکان کار هیچ وظیفه‌ای نداریم، اما جمع آوری کودکان متکدی بر عهده شهرداری و همکاری نیروی انتظامی و بهزیستی و برخی دیگر از ارگان هاست.

امین مقدم افزود: آنچه هم اکنون در یزد مشاهده می‌شود، کودکان کاری است که بسیاری از آنان بین زباله‌ها در جستجو بوده و به جمع آوری ضایعات می‌پردازند.

معاون خدمات شهری شهرداری تصریح کرد: اگر دقت کرده باشید تعداد کودکان متکدی در یزد بسیار کم است و این مساله نتیجه برخورد جدی با این پدیده از سال ۱۳۹۵ تا سال ۱۳۹۸ است. هم اکنون تعداد این افراد بسیار کم است و اکثر کودکان خیابانی را کودکان کار تشکیل می‌دهد.

وی ادامه داد: طی این مدت چارت مفصلی برای برخورد با پدیده زشت و ناهنجار تکدی گری انجام گرفت که نتیجه آن هم کاهش شدید کودکان متکدی در استان بود.

امین مقدم هم به بحث غیربومی بودن این افراد پرداخت و اظهار داشت: متکدیان اعم از کودک و بزرگسان در یزد را افراد غیرایرانی یا ایرانی غیربومی تشکیل می‌دهد و تعداد متکدیان بومی بسیار کم است و به ندرت مشاهده می‌شود.

وی یکی از مشکلات در برخورد با پدیده تکدی گری را فرهنگ نادرست حمایت از این افراد برشمرد و تصریح کرد: در هنگام جمع آوری متکدیان هیچ درگیری به وجود نمی‌آید، اما مشکل نیرو‌های شهرداری با شهروندانی است که به غلط از این افراد حمایت کرده و با نیرو‌ها درگیر می‌شوند.

معاون خدمات شهری شهرداری گفت: تکدی گری از پدیده‌های نامطلوبی است که چهره شهر را زشت می‌کند، اما شهروندان به جای اینکه در راستای زدودن این چهره زشت ما با همکاری کنند، گاهی در تقابل با ما قرار گرفته و اجازه برخورد با این پدیده را نمی‌دهند.

این مسئول درباره سرنوشت کودکان جمع آوری شده خاطرنشان ساخت: این کودکان تحویل بهزیستی یا دستگاه قضایی قرار می‌گیرند که اکثر آنان به خانواده هایشان تحویل داده شده و از آن‌ها تعهد گرفته می‌شود، اما متاسفانه خانواده‌ها به این تعهد پایبند نبوده و بار دیگر فرزندان خود را به خیابان سوق می‌دهند.

برخورد نیروی انتظامی با کودکان خیابانی بزهکار

گرچه گفته می‌شود که نیروی انتظامی در کنار شهرداری وظیفه جمع آوری کودکان خیابانی را برعهده دارند، اما معاون اجتماعی نیروی انتظامی استان یزد می‌گوید که وظیفه نیروی انتظامی حمایت از مامورانی است که کار جمع آوری کودکان خیابانی را برعهده دارند.

سرهنگ مزیدی با اشاره به اینکه وظیفه نیروی انتظامی همکاری با نیرو‌های شهرداری در جمع آوری کودکان خیابانی است، افزود: اگر ماموران بهزیستی و شهرداری در جمع آوری کودکان خیابانی به مشکلی نظیر درگیری مواجه شوند، ماموران نیروی انتظامی وارد عمل شده و اقدامات حمایتی از این ماموران انجام می‌دهند.

وی خاطرنشان ساخت: البته گاهی با کودکان خیابانی بزهکار سروکار داریم که تعداد آن‌ها در یزد بسیار اندک است. نیروی انتظامی در چنین مسائلی ورود کرده و به جمع آوری این کودکان می‌پردازد.

مزیدی تصریح کرد: این کودکان اگر جرمی انجام داده که شاکی خصوصی داشته باشد یا حق کسی را ضایع کرده و مثلا از کسی سرقت کرده باشند، به دادگاه تحویل داده می‌شوند تا حکم درباره آنان تصمیم گرفته شود.

وی درباره ادامه داد: معمولا کودکان به خانواده هایشان تحویل داده شده و از خانواده‌ها تعهد می‌گیرند، اما اگر موضوع حاد باشد بسته به نوع بزه ارتکابی باید در کانون اصلاح و تربیت بمانند.

مراکز شبانه روزی، پناهگاهی برای کودکان خیابانی

پس از جمع آوری کودکان از خیابان نوبت به ساماندهی آنان می‌رسد؛ ساماندهی که گاهی چندین ساعت طول می‌کشد و گاهی روز‌های فراوانی را در این مرکز ازخدمات نگهداری وتخصصی مرکزشبانه روزی بهره مند می‌گردند.

مراکز روزانه کودکان خیابانی با هدف توانمندسازی کودک و خانواده پس از ترخیص از مرکز شبانه روزی فعالیت می‌نماید. این مرکز برای کودکانی است که دارای سرپرست و خانواده هستند، ولی به دلیل فقر اقتصادی و اجتماعی مجبور به آمدن به خیابان‌ها و کسب درآمد شده اند.

اما مرکز ساماندهی کودکان خیابانی شبانه روزی، مرکز اقامتی موقت جهت جلوگیری از بروز آسیب قرار گرفتن به صورت دوره‌ای و منظم تحت مشاوره و خدمات مددکاری مرکز قرار می‌گیرند.

کارشناس مسئول امور آسیب دیدگان اجتماعی بهزیستی یزد در این باره گفت: کودکانی که سر چهار راه ایستاده و به شغل‌های کاذبی نظیر گل فروشی و اسپند دود کردن و تمیز کردن ماشین‌ها و ... می‌پردازند توسط شهرداری و نیروی انتظامی جمع آوری شده و به این مراکز منتقل می‌شوند.

محبوبه داورانی با اشاره به ارائه خدمات به کودکان خیابانی در این مراکز افزود: در این مراکز به خانواده‌های کودکان مراجعه کرده و شرایط این خانواده‌ها را بررسی می‌کنند. اگر شرایط لازم، مساعد ومناسب باشد، کودکان پس از ارائه خدمات اولیه و با مجوزقضایی در اختیار خانواده‌ها قرار می‌گیرند.

وی ادامه داد: برخی از کودکان که شرایط خانوادگی مناسبی نداشته باشند به مراکز شبانه روزی شبه خانواده بانگهداری طولانی مدت انتقال یافته و در در راستای توانمندشدن خانواده‌ها و بازگشت کودکان به دامان خانواده تلاش می‌شود. مثلا اگر پدر یا مادر خانواده دچار اعتیاد باشند برای درمان آنان تلاش می‌شود و اگر اشتغال نداشته باشند تلاش می‌شود تا اشتغالی برای آنان ایجاد گردد.

به گفته کارشناس مسئول امور آسیب دیدگان اجتماعی بهزیستی، کودکان در این مرکز همانند خانه هایشان زندگی کرده و تحصیل آموخته و مهارت‌های زندگی را فرامی گیرند. مرکز روزانه کودکان خیابانی هم به صورت مستمر با خانواده‌ها جلسه برگزار کرده و مهارت‌های زندگی و فرزندپروری را آموزش می‌دهند.

وی اظهار داشت:مرکزروزانه کودکان خیابانی به این مساله بسنده نکرده و با حضور در مناطق محروم شهر به شناسایی کودکان خیابانی و خانواده‌های آنان پرداخته و مراکز را به خانواده‌ها معرفی می‌کنند تا از خدمات تخصصی مرکز اعم ازروانشناسی، مددکاری ودوره‌های مهارت زندگی و فرزندپروری... بهره‌مند گردند.

ساماندهی کودکان کار؛ نیازمند تلاش همگانی

پدیده کودکان خیابان از معضلاتی است که گریبانگیر اکثر شهر‌ها شده است. گرچه این مساله در استان یزد نسبت به سایر استان‌ها کمتر بوده و کودکان کمتری در خیابان‌های یزد دیده می‌شوند، اما مهاجرپذیر بودن استان یزد و افزایش مهاجرت از سمت استان‌های کم برخوردار، زنگ خطر افزایش این پدیده را به صدا درآورده است.

همچنین حمایت از حقوق کودکان به ویژه کودکان محروم و کودکانی که در معرض آسیب‏‌های ناشی از بحران‏‌ها و نابسامانی‏‌های اجتماعی و حوادث طبیعی هستند، وظیفه‏‌ای انسانی ـ اجتماعی است که بر عهده‌‏ یکایک افراد، سازمان‏‌ها و نهادهاست.

بی‌‏تردید بدون توجه کافی به حقوق کودکان و سرمایه‏‌گذاری و برنامه‌‏ریزی در امر آموزش، بهداشت و ارتقای سطح زندگی آنان امیدی برای دستیابی به دنیایی بهتر وجود ندارد.

نویسنده: محمدرضا جایروند