تحلیل روز؛ واکاوی ابعاد مختلف روابط ایران و عراق

  به گزارش سرویس بین الملل خبرگزاری صدا و سیما، مجتبی شاهسونی کارشناس مسائل بین الملل در یادداشتی درباره ابعاد فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، امنیتی و فرهنگی روابط ایران و عراق نوشت: اظهارات اخیر مقامات ایران و عراق نشان از عزم جدی دو کشور برای توسعه روابط فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و امنیتی دارد؛ مساله ای که با توجه به قرابت تاریخی و فرهنگی میان دو ملت دور از انتظار نیست از این رو پیش بینی می‌شود که توسعه روز افزون مناسبات دو جانبه بین این دو کشور دوست، همسایه و مسلمان، به صورت تاثیرگذار بر ثبات و امنیت منطقه‌ای انعکاس یافته و روابط میان دو کشور ، به الگویی برای همکاری‌ و همگرایی در منطقه تبدیل شود.

در این تحلیل ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی روابط ایران و عراق بررسی می شود. 

پیشینه روابط ایران و عراق
عراق که در لغت به معنی کنار نهر یا دریا آمده است یکی از کشور‌های بسیار مهم منطقه خاورمیانه محسوب می‌شود که از نظر ژئوپلیتیکی، اقتصادی، امنیتی و نظامی دارای اهمیت زیادی می‌باشد. از دیرباز سرزمین عراق به دلیل برخورداری از عوامل ثابت و متغیر بسیار مهم ژئوپلیتیکی همواره مورد توجه قدرت‌های محلی و بین الملل بوده است. نقطه آغاز روابط میان ایران و عراق به سال ۱۳۰۸ و اعزام هیئت حسن نیت از سوی پادشاه عراق به ایران و تقاضای این هیئت برای برقراری روابط سیاسی با ایران باز می‌گردد. اگرچه در دوره های مختلف روابط میان ایران و عراق فراز و  نشیب های بسیاری داشته است اما بعد از سرنگونی رژیم بعث در عراق روابط میان دو کشور همواره در جهت همگرایی هرچه بیشتر بوده است. 

چارچوب نظری
همگرایی و واگرایی دو اصطلاح رایج در ژئوپلتیک و روابط بین الملل است. بر اساس مبانی روابط بین الملل کشور‌ها تحت تاثیر انگیزه ها، نیروها، اهداف و منافع در حالت همکاری، رقابت و تعارض با یکدیگر قرار می‌گیرند. در همین ارتباط دو دیدگاه در نظام ژئوپلتیک جهانی و منطقه‌ای قابل طرح است دیدگاه همگرایی که ناظر بر روابط مطلوب و زمینه‌ای مناسب همکاری میان کشور‌های به عنوان بازیگران اصلی نظام بین الملل است و دیدگاه واگرایی که بر وجود تعارضات و تضاد‌ها میان قدرت‌ها و کشور‌ها دلالت دارد. در همگرایی تلاش بر این است که از عوامل اختلاف زا به نفع اهداف جمعی و مشترک کاسته شود و از طریق گسترش همکاری‌های فنی و تکنیکی، اقتصادی و تجاری، سیاسی و فرهنگی به ایجاد صلح و آرامش در منطقه کمک گردد.

بُعد سیاسی
یکی از مسائل مهم در ارتباط با مناسبات سیاسی بین دو کشور پیوند‌هایی است که بین ایران و عراق وجود دارد و ارتباطاتی که ایران با گروه‌های عراقی، دولتمردان و جناح‌های مختلف داشته در مسیر تکمیل روند سیاسی این کشور بوده است. روابط دوجانبه ایران و عراق در دولت جدید  تا جایی است که اولین سفر خارجی مصطفی الکاظمی به ایران بود که نشان‌دهنده جایگاه و موقعیت ایران در منطقه و روابط با عراق است. در همین حال مصطفی الکاظمی نخست وزیر عراق هفته گذشته تاکید کرد روابط بغداد و تهران در بهترین شرایط قرار دارد. از سوی دیگر دو روز پیش بود که سعید خطیب زاده سخنگوی وزارت امور خارجه ایران به عراق سفر کرد وی در این سفر با سعید الصحاف سخنگوی وزارت امور خارجه عراق «قاسم الاعرجی» دبیر شورای امنیت ملی، «نوری المالکی» نخست وزیر پیشین، «شیخ همام حمودی» رئیس مجلس اعلای اسلامی عراق و برخی از علمای اهل سنت دیدار کرد. از طرف دیگر سخنگوی وزارت امور خارجه عراق درباره روابط با ایران گفت: موضع رسمی ایران همیشه حمایت از حفظ ابهت دولت و حفظ حاکمیت آن بر خاک عراق بوده است و تهران از هیچ طرف غیر دولتی در عراق حمایت نمی‌کند. حمایت همه جانبه از دولت عراق و فرآیند‌های قانونی و دموکراتیک مطابق خواست و اراده مردم این کشور، انتخابات پارلمانی عراق، زمینه گسترش همه جانبه روابط فیما‌بین دو کشور، زمینه‌های همکاری‌های فرهنگی و رسانه‌ای دوجانبه و همچنین تبیین سیاست ایران در قبال این کشور مبنی بر عراقی قوی، آزاد، آباد، توسعه یافته، متحد و مستقل مهمترین راهبردهای سیاست خارجی ایران در تعامل سیاسی با عراق است. به طور کلی به لحاظ سیاسی ایران بارها تاکید کرده است که از  یک عراق باثبات، متحد و قوی حمایت می‌کند.

بُعد فرهنگی- اجتماعی
در میان کشور‌های عرب منطقه خاورمیانه عراق دارای بیشترین قرابت‌های فرهنگی و مذهبی با ایران است. دو کشور ایران و عراق در مساله فرهنگی نقاط مشترک بسیاری دارند. دو ملت رابطه کهن و تاریخی دارند و همین مساله تاثیرات مثبتی در توسعه روابط میان دو کشور داشته است. به لحاظ مذهبی کانون شیعه از عراق شکل گرفت و از آنجا به ایران انقال یافت. قرابت مذهبی میان دو ملت یکی دیگر از موضوعاتی است که موجب نزدیکی هرچه بشتر دو ملت در حوزه فرهنگی شده است. بنابراین عراق از مهمترین همسایه‌های ایران و ایران جزء موثر‌ترین همسایه‌های عراق است. در طول تاریخ، تاثیر متقابل زبان‌های عربی و فارسی بر یکدیگر، آثار ادبی بزرگی خلق کرده و موجب غنای ادبیات عرب و فارسی شده است. عراق وارث تمدن باستانی بین النهرین است که مادر تمدن‌ها نام گرفته و ایران از مراکز دیرینه تمدن جهانی است که از دیرباز با تمدن بین النهرین تعامل و تبادل داشته است. به طور کلی ایران و عراق را از یک سو سوابق مشترک تاریخی و فرهنگی و از سوی دیگر اشتراکات مذهبی به هم پیوند داده است. پیوند‌های عمیقی که می‌تواند به عنوان پشتوانه محکمی برای تحکیم مناسبات سیاسی میان دو کشور باشد. عتبات عالیات، اکثریت شیعه، اقوام کُرد از مهترین عوامل تاثیرگذاری در تقویت مناسبات فرهنگی میان دو کشور است. در حوزه گردشگری نیز با توجه به ثبت جهانی برخی از آثار طبیعی و تاریخی عراق در میراث جهانی، دو کشور تمایل خود را به فعال کردن این صنعت به شدت ابراز داشته اند. گردشگری میان دو کشور تاکنون بیشتر به حوزه گردشگری دینی متمرکز بوده، اما انتظار می‌رود در آینده ای نزدیک گردشگری سیاحتی - زیارتی در کنار گردشگری سلامت نیز گسترش پیدا کند به ویژه اینکه رفت و آمد پنج تا شش میلیون زائر در سال بین دو کشور به خودی خود یک ظرفیت بزرگ و مهم اقتصادی به شمار می‌رود. از سویی دیگر در حوزه اجتماعی نیز پیش بینی می شود پیوند دو ملت که از زیارت‌های اربعین و دیگر مناسبت‌های دینی کلید خورده به بخش وسیع تری گسترش خواهد یافت تا روح برادری و دوستی بیشتر بر روابط دو جانبه مستولی شود.

بُعد نظامی -امنیتی
امنیت و ثبات ایران و عراق بیش از هر کشور دیگری به یکدیگر پیوند خورده است. نزدیکی جغرافیایی دو کشور و تبارشناسی روابط امنیتی گذشته، تاثیر فراوان عراق بر امنیت ملی ایران را نشان می‌دهد. علاوه بر این وجود کُردها، ژئوپلتیک عراق، مرز‌های آبی و خاکی، جمعیت ۶۰ درصد اهل تشییع در این کشور، ناامن بودن فضای داخلی این کشور بعد از حمله آمریکا در سال ۲۰۰۳، قدرت یابی نیرو‌های سیاسی شیعی، نیازمندی و پتانسیل‌های اقتصادی- عمرانی این کشور، حضور قدرت‌های بین المللی و رقابت قدرت‌های منطقه‌ای در این سرزمین و نمونه‌های فراوان دیگر از جمله عواملی است که امنیت ایران را به امنیت عراق پیوند زده است. از سویی دیگر یکی از بستر‌های اتحاد راهبردی میان ایران و عراق، شکل گیری گروه‌های تکفیری- سلفی در عراق است. پس از سقوط صدام، به تدریج گروه‌های ارهابی، تکفیری و سلفی کشور عراق را مامنی مناسب برای پیشبرد اهداف و مطامع خود دیدند مساله‌ای که تهدید مشترک برای دو کشور ایران و عراق به شمار می‌رفت و همین مساله زمینه را برای تقویت مناسبات هرچه بیشتر امنیتی میان دو کشور فراهم کرد. رشادت‌های مرد میدان شهید حاج قاسم عزیز و نفوذ آن در قلب مردم عراق اوج همکاری‌های میان دو کشور در حوزه امنیتی است. بنابراین اگرچه حوزه‌های امنیتی و نظامی چون جنگ با داعش، خون دو ملت را در هم عجین کرده و ثمره آن در اتاق چهار جانبه ایران، عراق، روسیه و سوریه منجر به مهار تروریسم در منطقه شده، اما همچنان این حوزه ظرفیت‌های وسیعی برای همکاری های دو جانبه میان دو کشور در خود پنهان نگه داشته است.

بُعد اقتصادی
ظرفیت‌های ممتاز همکاری اقتصادی و تجاریمیان ایران و عراق از دیگر مولفه‌های توسعه روابط میان دو کشور است. وجود طولانی‌ترین مرز‌های مشترک میان دو کشور در مقایسه با همسایگان دیگر، وجود شش گذرگاه مرزی و دوزاده بازارچه مرزی، وجود اماکن مقدسه در داخل دو کشور و توریستی و سیاحتی بودن ایران و عراق، وجود ظرفیت‌های فوق العاده‌ای برای همکاری هر دو کشور در عرصه‌های سیاسی و فرهنگی، تجاری و اقتصادی، تجربه خوب ایران در عرصه بازسازی پس از جنگ و آمادگی انتقال این تجربیات به عراق و در نهایت تمرکز اراده رهبران دو کشور بر تحکیم و توسعه مناسبات ظریفت‌های عدیده‌ای را برای تقویت و توسعه مناسبات اقتصادی میان دو کشور ایجاد کرده است؛ بنابراین در عرصه اقتصادی با توجه مرز طولانی ایران و عراق و فعالیت بازار‌ها و گذرگاه‌های مرزی بین دو کشور، شرایط با هدف توسعه مناسبات تهران و بغداد مهیا بوده و هست؛ لذا بستر‌های تجارت و سرمایه‌گذاری و پوشش‌های بیمه‌ای و سرمایه‌گذاری تضمینی در مناسبات ایران و عراق می‌تواند در آینده تأثیرگذار و پیش‌برنده باشد. بنابراین ایران و عراق پتانسیل‌های فراوانی برای همکاری در زمینه‌هایی مانند انتقال فناوری، صادرات مواد غذایی و مشارکت در پروژه‌های مشترک نفت و گاز و انرژی دارند. درهم‌تنیدگی اقتصادی باعث می‌شود تا عراق و ایران هنگام تصمیم‌گیری برای حل اختلافات سیاسی، راه‌حل سخت و امنیتی را در رده آخر گزینه‌های خود قرار دهند و اولویت را در حفظ مناسبات بازرگانی بدانند.

چشم انداز روابط دو کشور

عزم و اراده مقامات دو کشور نویدبخش توسعه روابط میان ایران و عراق در ابعاد سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و امنیتی است هرچند ترکیه و عربستان مهمترین رقیب های ایران در عراق به شمار می روند. اکنون عراق در شرایطی قرار دارد که می‌خواهد در عرصه روابط خارجی با کشور‌های مختلف گام‌های جدیدی بردارد و این‌ یکی از اولویت‌های دولت الکاظمی است. در عرصه منطقه‌ای، بسیاری بر تلاش‌های عربستان برای حضور و نفوذ بیشتر در بازار عراق تأکیددارند. همچنین نقش و جایگاهی که ترکیه در زمینه‌های اقتصادی در عراق دارد و تلاش‌های این کشور باهدف تثبیت این وضعیت و عمیق شدن روابط قابل‌توجه است. بنابراین اگرچه دشمنان و کینه توزان، همواره می‌کوشند با شایعه پراکنی و دروغ بافی، به چشم بدبینی و تهدید به مناسبات ایران و عراق نگاه کنند، اما پیش بینی می‌شود که توسعه روز افزون مناسبات دو جانبه بین این دو کشور دوست، همسایه و مسلمان، به صورت تاثیرگذار بر ثبات و امنیت منطقه‌ای انعکاس یافته و تبدیل به الگویی برای همکاری‌ها و مناسبات در منطقه شود.

نتیجه گیری:

اگرچه دشمنان و کینه توزان، همواره می‌کوشند با شایعه پراکنی و دروغ بافی، به چشم بدبینی و تهدید به مناسبات ایران و عراق نگاه کنند اما با توجه به قرابت تاریخی و فرهنگی میان دو ملت، می توان گفت که نسبت ایران و عراق فراتر از نسبت بین دو کشور است. نیاز دو کشور به یکدیگر و تاثیری که این دو بر تحولات منطقه دارند و نقشی که می‌توانند در ثبات و صلح منطقه‌ای ایفا کنند، سبب شده است که انتظار‌ها برای توسعه هرچه بیشتر روابط دو کشور بیش از پیش باشد امری که در اظهارات مقامات دو کشور نیز انعکاس یافته است. بنابراین پیش بینی می‌شود که توسعه روز افزون مناسبات دو جانبه میان این دو کشور دوست، همسایه و مسلمان، به صورت تاثیرگذار بر ثبات و امنیت منطقه‌ای انعکاس یافته و به الگویی برای همکاری‌ و همگرایی در منطقه تبدیل شود.

نویسنده: مجتبی شاهسونی 

کارشناس مسائل بین الملل