پخش زنده
امروز: -
گردشگری مجازی؛
راهکار معجزه‌آسای ایرانیان پیش از ساخت کولر!
راهکار معجزه‌آسای ایرانیان در برابر گرما پیش از اختراع کولر، چه بود؟
به گزارش گروه وب‌گردی خبرگزاری صدا و سیما، این روز‌ها که هوا حسابی گرم شده است و دیگر پنجره، هوای خنکی به سمت ما نمی‌فرستد، به این فکر کنید در گذشته که از کولر و خنکای مطلوب آن خبری نبود، ایرانیان چه فکری به حال این گرما می‌کردند؟
آیا بادبزن‌های حصیری معجزه می‌کرد و با هر باد زدنی، حسابی خنک می‌شدند؟ البته که چندان فایده‌ای نداشته و تنها جهت باد گرم را عوض می‌کرده است! یکی از راهکار‌های هوشمندانه ایرانیان جهت خنک شدن هوا در روزگار بی‌کولری را بدانید. راهکاری که حسابی در دنیا معروف شد.
ایرانیان در گذشته جهت دور شدن از گرما چه کار‌هایی انجام می‌دادند؟
ایرانیان ناچار بودند به فکر چاره‌ای باشند، زیرا قرار گرفتن آنها در مدار بیابانی جهان، شرایط گرم و خشکی را رقم زده بود و خبری از فناوری هم که نبود. دیدن راهکار‌های پیشینیان در کل جالب است. این‌که بدون فناوری، چه ساز و کاری جهت رسیدن به رفاه خود پیش می‌گرفتند.
به‌عنوان مثال، جهت دور شدن از گرمای سوزان تابستان، مواد غذایی و خوراکی‌های ویژه‌ای در وعده‌های خود قرار می‌دادند، لباس‌هایی با جنس خنک و مناسب فصل انتخاب می‌کردند و مهم‌تر از همه، معماری خانه‌ها بود که تابستانه و زمستانه داشت.
اگر از عمارت‌های با شکوه و اعیانی بگذریم، خانه‌های مردم عادی نیز زیرزمینی با حوض داشت که در فصل‌های گرم سال، پناهگاه اهل خانه می‌شد. هنوز اگر سری به خانه‌های قدیمی بزنید، ممکن است خنکای بیشتر زیرزمین را حس کنید.
خانه‌های اربابی و اعیانی‌تر ممکن بود که بادگیر داشته باشند. این بادگیرها را در جای‌جای ایران احتمالا دیده‌اید. بیش از همه در جنوب و مرکز ایران که آب و هوای گرم‌تر دارد، استفاده می‌شده است. تعدد استفاده از بادگیر و وجود بادگیرهای شاخص در یزد، موجب شده است این شهر به نام شهر بادگیرها معروف شود.
این‌جا پیشینه بادگیرهای معجزه‌آسا و سپس نحوه کارکرد آنها بررسی شده‌اند. دلیل استفاده از این معماری جالب در خانه‌های ایرانی را بدانید.
بادگیرها از چه زمانی وارد زندگی مردم شدند؟
منابع به ما می‌گویند تاریخ دقیق ورود بادگیر به معماری‌های ایرانی معلوم نیست، اما حدس می‌زنند از همان قرن نخست هجری بادگیرها شکل گرفتند. قدیمی‌ترین بنایی که بر اساس منابع، تاکنون وجود بادگیر آن تأیید شده است، مدرسه غیاثیه خرگرد در قرن نهم است.
البته لازم است اضافه کنیم که ساخت بادگیر، مخصوص ایران نبوده است و از همان قرون نخستین هجری، در آفریقا و همسایگان ایران نیز ساخته می‌شده است.
گفته شده که نام بادگیر با اسم‌های بادخان، بادخون، بادغر، بادآهنگ، بادآهنج، بادهنج، بادهلج و چنین نام‌هایی در منابع مختلف حتی اشعار معروف ایرانی نیز آمده است.
از سوی دیگر، جهانگردان درباره بادگیرهای ایرانی در سفرنامه‌های خود می‌نویسند و از کارکرد آن می‌گویند. مثلا شادرن، درباره خانه بادگیرداری در اصفهان، می‌نویسد یا سیلوای فیگروا درباره بادگیرهای هرمز می‌گوید. این‌ها نشان‌دهنده استفاده بادگیر در آن دوران بوده که مورد توجه جهانگردان نیز قرار گرفته است.
اجزای مهم بادگیر
می‌دانیم که بادگیر، سازه‌ای سنتی در معماری ایران است که جهت جابجایی و خنک‌کردن خودکار هوای داخل ساختمان با بهره‌گیری از وزش باد و تغییر دمای هوا ساخته شده است. این سازه مهم، ۲ بخش دارد:
بخش بیرونی، شامل برج است. این برج زمینه ۴ یا ۸ پهلو (بیشتر راست‌گوشه) با آسمانه بسته دارد که از آجر یا آجر و خشت بر بالای بام بنا شده است. درون بدنه این برج، یک دهانه یک‌سره است و در دیگر گونه‌ها به نسبت شمار دهانه‌های بادگیر با تیغه‌های مورب جداکننده به ۲ یا ۸ بخش، تقسیم می‌شود.
بخش درونی نیز شامل گذرگاه‌های باد و هواکش‌ها است. این گذرگاه‌های باد و هواکش‌ها درون ساختمان قرار دارند و بادگیر را به تالار تابستانی و زیرزمین یا حوض‌خانه مرتبط می‌کنند.
گرچه عملکرد بادگیرها یکسان است، اما ساختار آنها متفاوت است. بخشی از این تفاوت به شرایط اقلیمی متنوع ایران برمی‌گردد. بررسی بادگیرهای مختلف در مناطق متفاوت، ما را با انواع آن آشنا می‌کند.
اگر شکل ساده بادگیر را بخواهیم در نظر بگیریم، خوپشته مانند برپایه‌ای کوتاه است که تنها یک دهانه باز به طرف باد خنک محلی دارد. این‌گونه بادگیرها بدون میله یا برج هستند و بر کرانه بام ساخته می‌شوند. دهانه خروجی آنها نیز به سقف اتاق باز می‌شود.
بادگیرها چطور کار می‌کنند؟
جریان باد موسمی و شبانه‌روزی منظمی که در مناطق گرم و خشک ایران وجود دارد، به‌وسیله بادگیرها تبدیل به هوای خنک و دل‌پذیر می‌شد. خنک‌سازی در بادگیرها با وزش باد و تغییر چگالی هوا در داخل و اطراف، به ۲ صورت انجام می‌شد:
۱. خنک‌سازی حساس
در این روش، رطوبت تغییری نمی‌کرد و دهانه رو به بادگیر از راه چشمه‌های خود، هنگام وزش باد، آن را به داخل می‌کشید. باد با برخورد به خمیدگی درون چشمه‌ها شتاب بیشتری می‌گرفت و به سمت تنها راه خروج (دهانه زیر بادگیر) حرکت می‌کرد و همین موجب خنک شدن ساختمان می‌شد. این کار بادگیر، موجب تهیه هوا می‌شد.
این روش خنک‌سازی در مناطق کویری که رطوبت ندارند، کاملا نتیجه‌بخش است.
۲. خنک‌سازی تبخیری
در شیوه خنک‌سازی تبخیری، هم دما و هم رطوبت، تغییر پیدا می‌کنند. در این سبک خنک‌سازی، هوا که از روی حوض‌خانه و فواره عبور می‌کند، خنکای بیشتری را به داخل منتقل می‌کند. در برخی مناطق ایران، مثل بندرعباس، حتی جلوی دهانه بادگیرها پرده می‌آویزند و در تابستان، روی آن آب می‌پاشند تا خنکای بیشتری منتقل کند.
سخن پایانی
حالا تصور کنید در آن خانه‌های قدیمی با حوض‌های آب و آجری، نشستن در تابستانه خانه و خوردن میوه‌های تابستانی، چقدر بیشتر از هوای کولری می‌چسبد. این بار در سفرهای خود اگر با بادگیرها ملاقاتی داشتید، حتما با دقت بیشتری به آنها نگاه کنید. بدون شک متوجه تفاوت آنها از جنوب تا مرکز ایران خواهید شد.
اگر ساکن تهران هستید، عمارت بادگیر کاخ گلستان، مشهورترین بادگیری است که می‌توانید در کوتاه‌ترین زمان، خود را به آن برسانید.
اگر می‌خواهید از بلندترین بادگیر جهان بازدید کنید، کافی است سفری چند روزه به یزد داشته باشید و به باغ دولت‌آباد بروید تا بلندترین بادگیر را ببینید. (به خواست خداوند متعال، با از بین رفتن خطر ویروس کرونا، از این بادگیرهای زیبا دیدن کنید.)
منبع: دایره‌المعارف اسلامی، دانشنامه ایرانیکا
نظر شما