اصلاح الگوی مصرف از ابلاغ تا اجرا

به گزارش خبرنگار گروه اقتصادی خبرگزاری صدا وسیما؛ «اصلاح الگوی مصرف» نامی است که رهبر معظم انقلاب بر سال ۱۳۸۸ نهادند و با تدبیر مدبرانه و هوشمندانه مردم ایران را به سمت اصلاح ساختار‌های مصرفی فرا خواندند. یک سال بعد یعنی در ۱۴ تیرماه ۱۳۸۹ سیاست‌های کلی اصلاح الگوی مصرف ابلاغ شد که از آن به عنوان نقطه عطفی در مناسبات اقتصادی ایران یاد می‌شود.

هدف اصلی این سیاست ها:

• الف) اصلاح فرهنگ مصرف فردی، اجتماعی و سازمانی، ترویج فرهنگ صرفه جویی و قناعت و مقابله با اسراف، تبذیر، تجمل‌گرایی و مصرف کالای خارجی با استفاده از ظرفیت‌های فرهنگی، آموزشی و هنری و رسانه‌ها بویژه رسانه ملی

• ب) صرفه‌جویی در مصرف انرژی با اعمال مجموعه‌ای متعادل از اقدامات قیمتی و غیرقیمتی به منظور کاهش مستمر «شاخص شدت انرژی» کشور به حداقل دو سوم میزان کنونی تا پایان برنامه پنجم توسعه و به حداقل یک دوم میزان کنونی تا پایان برنامه ششم توسعه

• ج) ارتقاء بهره‌وری و نهادینه شدن مصرف بهینه آب در تمام بخش‌ها بویژه بخش کشاورزی

• د) اصلاح الگوی مصرف نان کشور از طریق ارتقاء و بهبود شرایط و کیفیت فرآیند‌های «تولید و تبدیل گندم به نان» و «مصرف نان»

• ه) ارتقاء بهره‌وری بود.

اکنون بیش از یک دهه از ابلاغ سیاست‌های کلی اصلاح الگوی مصرف می‌گذرد. نگاهی به دستاورد‌های کشور در زمینه اصلاح الگوی مصرف انرژی، مواد غذایی، آب، نان و بهره وری نشان می‌دهد تا چه حد این سیاست‌ها به اهداف تعیین شده نزدیک شده است.

مطالعات انجام شده بر الگو‌های مصرف یا سبک‌های مصرف

نگاهی به مطالعات انجام شده در بسیاری از کشور‌ها در دهه‌ی اخیر نشان می‌دهد که الگو‌های مصرف یا سبک‌های مصرف پدیده‌هایی ساده و صرفاً تحت تأثیر علائق، خواسته ها، توانایی‌ها و امکانات افراد نیستند بلکه پدیده‌هایی پیچیده و چند وجهی اند که ارتباطات معناداری با عوامل و متغیرهایی، چون طبقه‌ی اجتماعی، قشر اجتماعی، نوع کالا‌های مصرفی (مادی و فرهنگی) سبک زندگی، درآمد، پایگاه اجتماعی، ارزش‌های اجتماعی، الگو‌های مصرف مرجع، متغیر‌های زمینه‌ای و سطح توسعه‌ی کشور دارند.

این مطالعات حاکی از آن است که" شیوه‌های مصرف"، تنها به سلیقه‌ها و علائق و توانایی‌ها و امکانات فردی وابسته نیست تا به تعداد هر فرد یا گروه اجتماعی یک شیوه‌ی مصرف وجود داشته باشد بلکه ساختارمند و" الگویی " است که هم شکل گیری آن تابعی از شرایط اقتصادی، اجتماعی وفرهنگی یک جامعه است و هم تغییرات آن با توجه به تغییر شرایط فوق به وقوع می‌پیوندد.

بر اساس گزارش مراجع بین المللی ایران از نظر ارائه بنزین ارزان سومین کشور و از نظر میزان یارانه پرداختی به این
کالا نخستین کشور در میان کشور‌های جهان است و بیش از ۳۶ درصد کل مصرف بنزین خاورمیانه درایران مصرف می‌شود.

سرانه مصرف سوخت در ایران

متوسط مصرف سوخت خودرو‌های بنزینی در کشورمان حدود ۱۱ لیتر در روز است در حالی که متوسط مصرف سوخت درکشور‌های دیگر نظیر آلمان و ژاپن ۵/۲ در انگلیس ۵/۳ در فرانسه ۹/۱در کانادا۵/۶، و در کشور آمریکا ۳/۷، لیتر در روز است. هر ۱۰ سال یک بار میزان مصرف سوخت در ایران ۲ برابر می‌شود، اما این نرخ رشد در مقیاس جهانی یک تا ۲ درصد بیشتر نیست و میزان سوخت مصرفی جهان در حدود هر ۵۰ سال یک بار ۲ برابر می‌شود. یعنی ایران در مقایسه با میانگین جهانی ۴ تا ۵ برابر بیشتر سوخت مصرف می‌کند. هم اکنون ۹ درصد سوخت جهان در ایران و توسط تنها یک درصد جمعیت جهان مصرف می‌شود. هر ساله بیش از ۳۸ درصد از بودجه سالانه دولت ایران به یارانه بنزین اختصاص می‌یابد.

سرانه مصرف نان در ایران

سرانه مصرف نان در ایران حدود ۱۶۰ کیلوگرم در سال است که نسبت به کشور‌های اروپایی نظیر فرانسه که ۵۶ کیلوگرم و در آلمان ۷۰ کیلوگرم در سال است بیش از ۲ تا ۳ برابر است.

براساس اخرین آمار‌های موجود دولت در سال ۹۸، ۱۱ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان یارانه نان پرداخت کرده که بخشی از آن به صورت یارانه پنهان و بخشی از آن هم در قالب یارانه نقدی یعنی هر نفر ۵ هزار تومان در هر ماه به حساب سرپرستان خانوار واریز شده است؛ این رقم در سال ۹۹ به ۲۲ هزار میلیارد تومان افزایش یافته است.
براساس گزارش صندوق بین المللی پول، ایران دومین کشور جهان از نظر پرداخت یارانه انرژی با رقم ۳۷ میلیارد دلار است.

مصرف سرانه انرژی در ایران

مصرف سرانه انرژی در ایران به ازای هر نفر بیش از ۵ برابر مصرف سرانه کشوری مانند اندونزی با۲۲۵ میلیون نفرجمعیت، ۲ برابر چین با یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون نفر جمعیت و۴ برابر کشور هند با یک میلیارد و ۱۲۲ میلیون نفرجمعیت است که با مقایسه شاخص شدت مصرف انرژی در ایران با بسیاری از کشور‌های جهان، شاهد وضعیت ناهنجار بهره برداری انرژی هستیم.

مصرف انرژی در بخش ساختمان و مسکن ایران

در بخش ساختمان و مسکن ایران براساس آمار و ارقام منتشر شده، متوسط مصرف انرژی به ازای هر مترمربع در ایران ۶/۲ برابر متوسط مصرف در کشور‌های صنعتی است که در بعضی از شهر‌های کشورمان، این رقم به حدود ۴ برابر می‌رسد.

الگوی مصرف آب در ایران

الگوی مصرف آب آشامیدنی بر اساس اعلام بانک جهانی برای یک نفر در سال، یک متر مکعب و برای بهداشت در زندگی به ازای هر نفر، ۱۰۰ متر مکعب در سال است. بر این اساس، در کشور ما ۷۰ درصد بیشتر از الگوی جهانی آب مصرف می‌شود. به عبارت دیگر سرانه مصرف آب ایرانی‌ها پنج برابر سرانه مصرف جهان است. از نظر مصرف برق هم، ایران نوزدهمین کشور پرمصرف برق در دنیاست و دولت سالیانه یارانه ۴ هزار میلیارد تومانی برای برق در نظر می‌گیرد.

میزان  مصرف گاز در ایران

در مصرف گاز، ایران بعد از کشور‌های امریکا و روسیه در رتبه سوم مصرف جهان قرار دارد؛ میزان مصرف گاز طبیعی در ایران از ۱۴ میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۰۱ با متوسط رشد سالانه /۳، ۱۰ درصد به ۱۲۳ میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۰۸ رسیده است.

علاوه بر این بر اساس ترازنامه هیدروکربوری کشور، جمع مصارف داخلی گاز طبیعی در کشور در دوره ۱۳۹۵-۱۳۸۵ از ۱۰۳ هزار و ۳۷۶ میلیون مترمکعب در سال ۱۳۸۵ به ۱۸۳ هزار و ۸۹۷ میلیون مترمکعب در سال ۱۳۹۵ افزایش یافته است. بدین ترتیب رشد بالای مصرف گاز به میزان میانگین سالانه ۵.۹۳ درصد برای دوره مذکور اتفاق افتاده است.

سرانه مصرف مواد غذایی  در ایران

در زمینه مواد غذایی هم وضع به همین منوال است. سرانه مصرف شکر در ایران ۲۹ کیلو گرم است در حالی که میانگین مصرف شکر در جهان ۲۲ کیلو گرم است. تحقیقات کارشناسان نشان می‌دهد ایرانی‌ها ۳۰ درصد بیشتر از میانگین جهانی روغن مصرف می‌کنند و همچنین مصرف میوه در ایران ۴ برابر استاندارد جهانی است.

همانطور که مشاهده می‌کنیم مقایسه میزان مصرف در بخش‌های مختلف با سایر کشور‌ها، نشان دهنده وضعیت بسیار نامطلوب مصرف در همه زمینه‌ها است.

این مسئله نشان می‌دهد با وجود آینده نگری رهبر معظم انقلاب و درآیت و هوشمند ایشان در ابلاغ سیاست‌های کلی اصلاح الگوی  مصرف و سوق دادن توجه‌ها به این مهم، اما متاسفانه مسئولان اجرایی در دولت‌های مختلف آنچنان که باید این سیاست‌ها را دنبال نکرده اندو دلیل بی توجهی به این سیاست‌ها هرچه باشد، تاثیری در نتیجه نخواهد داشت.

اگرچه تقریبا یک دهه فرصت طلایی برای اصلاح الگوی مصرف از دست رفته است و هرچند باید عملکرد مسئولان در این زمینه مورد واکاوی قرار گیرد و با قصور‌های احتمالی برخورد شود، اما هیچکدام از این اقدامات فرصت ازدست رفته را جبران نمی‌کند؛ بنابراین بهترین راهکار یافتن پاسخی برای این پرسش است که از امروز به بعد چه باید کرد؟

• نخستین نکته اینکه باید اهداف کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت اصلاح الگوی مصرف، بصورت شاخص‌های مشخص و قابل اندازه گیری تعیین و تبین شود. زیرا تا زمانی که هدف واقعی و معنای حقیقی اصلاح الگوی مصرف برای مردم و سایر مسئولان دستگاه‌های اجرایی، قضایی و قانونگذاری تبیین و تشریح نشود، بدون شک توفیقی نیز در این زمینه حاصل نمی‌شود.

• نکته بعدی اینکه برای اصلاح الگو‌های مصرفی در جامعه نیازمند قوانین و مقرراتی است تا بتوان در سایه آن ساختار‌های صحیح مصرفی را در جامعه نهادینه کرد. همچنین باید درکنار اصلاح برخی از الگو‌های غلط مصرفی در جامعه، قوانینی تصویب و به مرحله اجرا گذاشته شوند تا چارچوب‌های مصرفی را برای مردم و سایر مسئولان و دستگاه‌های دولتی تبیین و تعریف کند و خط و خطوط‌های مصرف صحیح و ناصحیح مشخص شود.

نقش موثر ارتقای دانش و ابزارکار  در اصلاح الگوی

• نکته دیگر اینکه ارتقای دانش و ابزارکار نقش موثری در اصلاح الگوی مصرف دارند، اما ارتقاء دانش نیازمند سرمایه گذاری و هزینه‌های اولیه است و تا زمانی که دریک افق چندساله، هزینه فایده یک دانش توجیه اقتصادی پیدا نکند، استقبالی ازآن نخواهد شد.

• نکته بعد اینکه اصلاح الگوی مصرف نیازمند تبیین استراتژی و تعیین خط مشی است که طی آن، این اصل به یک شعار تغییر ماهیت ندهد؛ در واقع لازمه دستیابی به این مهم در کشور، خیزش و حرکتی عمیق از سوی مسئولان و همه آحاد جامعه است؛ لذا می‌بایست همگی این اصل را یک ضرورت دانسته و فعالیت‌های خود را در راستای رسیدن به این اصل مهم برنامه ریزی نمایند و برای دستیابی به این امر فرهنگ ساز اقدام کنند؛ و نکته آخر اینکه یادمان نرود اصلاح الگوی مصرف یکی از مولفه‌های دستیابی به اقتدار ملی است، به شرط آنکه ازهمین امروز شروع کنیم. فردا خیلی دیراست.

گزارش مکتوب از امیر شایان مهر خبرنگار گروه اقتصادی خبرگزاری صدا و سیما