پخش زنده
امروز: -
گزارش مکتوب
قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب ...
در حالی ۸ سال از نام گذاری ۱۸ تیر به عنوان "روز ادبیات کودک و نوجوان " می‌گذرد که این روز‌ها ادبیات کودک و نوجوان حال خوشی ندارد.
به گزارش گروه علمی و فرهنگی خبرگزاری صداو سیمای مرکز زنجان؛ پدر در گوشه‌ای از خانه نشسته و در حال تعمیر ترازوی آشپزخانه است، مادر لپ تاپش را روی میز گذاشته و در حال نگارش مقاله جدیدش.
اما در گوشه‌ای از خانه، مادر بزرگ در حالی که مو‌های نوه اش را در دستان مهربان و چروکیده اش تاب می‌دهد با زبان شیرین ترکی از ماجرای پیرمرد فقیری می‌گوید که لباس و اسب و منسب وزیر را صاحب شد و وزیر هم در لباس پیرمرد و سوار بر الاغ او از منسب وزارت پیاده شد و قص علی هذا.
نوه آرام در آغوش مادربزرگ جا کرده و مشتاق شنیدن ادامه ماجراست. داستان‌هایی شیرین‌تر از قند و نبات که هر کدام از ما در کودکی مان از پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها بسیار شنیده ایم. قصه‌هایی پر از حرف‌های آموزنده که سال هاست در ادبیات ما به زیبایی می‌درخشد.
قصه‌های بومی و محلی زنجان در مرحله ویراستاری برای چاپ جلد چهارم
چشیدن شیرینی قصه‌های مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها، دنیایی به بلندای یک رویای زیبا را تفسیر می‌کند. این حرکت با هدف حفظ و احیاء ادبیات کهن دیار اشراق با جمع‌آوری قصه‌های بومی محلی استان در قالب یک کتاب با چند جلد آغاز شد.
قصه‌های بومی و محلی استان زنجان که این روز‌ها مراحل نهایی ویراستاری را برای چاپ جلد چهارم پشت سر می‌گذارد، بهانه گفتگوی من با کارشناس آموزش و پرورش کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان شد.
خانم خان احمدی با بیان اینکه جمع آوری قصه‌های بومی و محلی زنجان از سال ۸۹ آغاز شد و تاکنون بیش از ۲۰۰ داستان گردآوری شده است می‌گوید: این‌ها قصه‌های قدیمی است که سینه به سینه از پدران و مادران این سرزمین نقل شده و حالا برای ماندگاری بر صفحه‌های کاغذ نگاشته می‌شود تا کتابی باشد در دستان کودکان امروز و فردا.
او ادامه می‌دهد: در هر جلد که از ۹۶ نشر آن آغاز شد، حدود ۱۴ قصه به دو زبان ترکی و فارسی چاپ شده و قرار است در جلد چهارم که تا پایان سال به چاپ می‌رسد ۱۴ داستان محلی دیگر، علاوه بر زبان‌های ترکی و فارسی به زبان انگلیسی نیز منتشر شود.
خانم خان احمدی که یکی از گردآورندگان این کتاب است با اعلام اینکه تیراژ هر جلد از این کتاب‌ها هزار نسخه بوده است می‌گوید: خوشبختانه جلد سوم این کتاب در سال ۹۸ به عنوان کتاب برتر سال انتخاب شد.
ادبیات کودکان و نوجوانان از گذشته تاکنون
ادبیات کودکان شامل قصه، شعر، نمایش، افسانه و داستان است. سال ۱۳۴۰ نقطه عطفی در تاریخ ادبیات کودک و نوجوان بود. در این سال نخستین کتاب مدون ادبیات کودک چاپ شد. در ۱۳۴۱ خورشیدی شورای کتاب کودک کار خود را شروع کرد و در ۱۳۴۴ کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به وجود آمد.
ادبیات کودک و نوجوان در دهه های ۵۰ و ۶۰ سرعت بیشتری یافت. رشد جمعیت و جوان شدن آن و بهبود نسبی اوضاع اقتصادی، توجه به کودکان و نوجوانان را افزایش داد.
در دهه های ۷۰ و ۸۰ حضور ادبیات کودکان و نوجوانان ایران و فعالان این زمینه در عرصه جهانی پررنگ‌تر شد بطوریکه ادبیات کودک در دهه ۸۰ جریانی رو به رشد داشت.
این روند در سال‌های دهه ۹۰ هم ادامه یافت. اگر چه توجه به خرید کتاب برای کودک بیشتر شد، اما نباید فراموش کرد که کتاب در این عصر از تاریخ برای مخاطبی نگارش و چاپ می‌شد که با اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، به جهان پیچیده امروزی دسترسی داشت.
ادبیات کودکان و نوجوانان؛ موانع و مشکلات
در چنین شرایطی که کاربران ناشناس با تفکرات و دیدگاه‌های مختلف بی وقفه همه افراد جامعه و حتی کودکان و نوجوانان را مورد بمباران انبوه اطلاعات درست و غلط قرار می‌دهند، نقش شاعران و نویسندگان مشخص بومی در هدایت افکار انکارناپذیر است.
برای اطلاع از وضعیت کنونی ادبیات کودک و نوجوان پای حرف تعدادی از نویسندگان صاحب نظر این عرصه نشستم.
نخست با یکی دیگر از نویسندگان به نام کشورمان تماس می‌گیرم، جمال الدین اکرمی متولد سال ۱۳۳۶ در سمنان 
که نخستین کتاب خود را به نام "آهای آهای بهاره" در سال ۶۷ به چاپ رساند و تاکنون آثار بسیاری برای کودکان و نوجوانان در قالب داستان، شعر، رمان، ترجمه، تصویرگری و پژوهش ارائه کرده است، با اعتقاد بر اینکه جهان امروز نیازمند پیوند‌های فرهنگی، علمی و صنعتی است بطوریکه ادبیات کودکان و نوجوانان از این قاعده مستثنی نیست.
او می‌گوید: با وجود شرایط کنونی سرزمینمان، نه نویسنده و شاعر و مترجمش امکانات فراهم شده‌ای برای این پیوند دارد و نه آثار ملی و فرامرزی اش چنین امکانی را دارد.
او اظهار می‌کند: ادبیات کودک و نوجوان در ایران مدت هاست ویژگی‌های سنتی اش را پشت سر گذاشته و تا اندازه‌ای هماهنگ با ویژگی‌های جهان معاصر پیش می‌رود و این را می‌توان از کمیت و کیفیت آثار چاپ شده و هنرمندان تصویرگر و نویسنده اش دریافت.
اکرمی از موانع گسترش ادبیات کودک و نوجوان اینگونه می‌گوید: گرانی بهای کتاب به سبب نبود پشتیبانی از صنعت کاغذ و چاپ، تمرکز گرایی بیش از حد نهاد آموزش و پرورش به محتوای کتاب‌های درسی و فرایند تکلیف شبانه و برگزاری آزمون‌های درسی، ایجاد محدودیت در تلاش‌هایی که نهاد‌های ادبیات کودک و نوجوان دنبال می‌کنند، توجه غیر متعادل و گسترده ناشران به سوی ترجمه بدون برخورداری از حق کپی رایت، عدم دسترسی گسترده کودک و نوجوان به کتاب و کتابخانه و گرایش روزافزون به فضای مجازی از جمله رویکرد‌های نهادینه شده‌ای است که شوق خواندن را در کودکان و نوجوانان به شدت کاهش داده است.
ادبیات کودکان و نوجوانان؛ دولتی یا خصوصی؟
محمدرضا یوسفی متولد مهر ۱۳۳۲ در همدان است که نخستین کتابش در سال ۵۷ با نام «سال تحویل شد» منتشر شد. او تاکنون بیش از دویست کتاب که عمدتاً داستانی است منتشر کرده است. محمدرضا یوسفی از نویسندگان پر کار ادبیات کودکان است.
او در گفتگوی تلفنی یک ساعته مان، مهمترین دغدغه ادبیات امروز کودک و نوجوان را دولتی شدن آن معرفی می‌کند و می‌گوید: نقطه قوت آن این است که بخش دولتی در بخش نرم افزار و تولید آثار و تربیت نویسندگان، شعرا، منتقدان و کارشناسان بسیار فعال است.
یوسفی می‌گوید: مشکلات بخش سخت افزاری از جمله توزیع کتاب و به تبع آن کم شدن فعالیت ناشران خصوصی بویژه در گوشه و کنار کشور، توجه بیش از حد به محتوا و دور ماندن از ساختار هنری ادبیات کودک، جایگزینی بخشنامه به جای خلاقیت و ذوق ادبی، افزایش تولیدات سفارشی به جای آثار خلاقانه، کاهش نویسندگان مستقل، عرضه آثار افرادی که نویسنده نیستند، ولی کتب سفارشی برای نمایشگاه‌های مدارس تهیه می‌کنند، مزایده‌ای شدن تالیف کتب آموزش و پرورش، از دست دادن مردم به عنوان مخاطب اصلی و رواج رانت خواری از مهمترین نقاط ضعف دولتی شدن ادبیات کودک و نوجوان در ایران است.
او معتقد است: در چنین شرایطی نه نویسنده واقعی و خلاق قدرت عرض اندام دارد و نه ناشران خصوصی می‌توانند آثار فاخر را انتخاب و چاپ کنند.
به گفته این نویسنده مطرح کشورمان کاهش تیراژ آثار حوزه ادبیات کودک و نوجوان به کمتر از ۵۰۰ نسخه از پیامد‌های دولتی بودن آن است، موضوعی که در سوئد، نروژ، ارمنستان و تاجیکستان دیده نمی‌شود.
او با بیان اینکه متاسفانه روابط دسته‌ها و گروه‌ها موجب شده ادبیات رمانتیک و زیبای کودک با بازار مکاره تفاوتی نداشته باشد می‌گوید: همه این عوامل بعلاوه گرانی کتاب که در پی گرانی کاغذ و چاپ تحمیل شده، موجب شده است بسیاری از ناشران بخش کودک را تعطیل کرده اند و این یعنی ما برای مخاطبان چند میلیونی مان بعد از این کتاب نخواهیم داشت مگر کتاب‌های بازاری.
نقش داستان در تکوین و رشد شخصیت کودکان
تاثیر کتاب در افزایش دانش و تعمیق تفکرات انسان‌ها انکارناپذیر است و بی شک کودکان و نوجوانان نیز از این قاعده مستثنی نیستند. داستان‌ها و اشعار کتب می‌تواند با ایجاد، تقویت و تعمیق باورها، کودکان امروز را برای زندگی اجتماعی آینده شان آماده‌تر کند.
متاسفانه امروزه کتاب در اوقات فراغت کودکان و نوجوانان جایگاه خوبی ندارد. به همین بهانه با مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان همکلام می‌شوم.
نیک بخش می‌گوید: از ۸۴ هزار عضو فعال کتابخانه‌های استان که تقریبا معادل ۸ درصد جمعیت استان است، ۶۰ درصد، کودکان و نوجوانان هستند و این نشان از علاقه مندی این گروه سنی به کتاب و کتابخوانی است.
او ادامه می‌دهد: یکصد کتابخانه شهری و روستایی در استان فعال است که حدود ۷۰ درصد آن‌ها به کتاب، امکانات و فضای خود مجهز هستند.
مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان با بیان اینکه گرانی کتاب و شرایط کرونایی، موجب کاهش مراجعه کودکان و نوجوانان به کتاب خانه‌ها و کتابخوانی شده است می‌گوید: اگر کتابخوانی از کودکی به عادت تبدیل شود در بزرگسالی فرد نمی‌تواند کتاب را از برنامه روزانه خود حذف کند.
نیک بخش آخرین محاسبه سرانه کتابخوانی در استان را مربوط به سال ۹۲ و به میزان ۸۴ دقیقه معرفی می‌کند و می‌گوید: گرانی کتاب موجب شده بسیاری از خانواده کتاب را از سبد خانوار خود حذف کنند و از سوی دیگر کاهش تالیف و نشر کتاب موجب کاهش ۳۰ درصدی ورودی کتاب به کتابخانه‌های استان شده است.
نقش استان زنجان در ادبیات کودکان و نوجوانان ایران
میزان نشر کتب کودک و نوجوان و تعداد نویسندگان فعال زنجانی، مهمترین سوالاتی بود که پای مرا به دفتر مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان باز کرد.
احمدخانی سر سخن را اینگونه باز می‌کند: از مجموع ۱۵۳ عنوان کتاب چاپ شده استان در سال گذشته، ۱۶ عنوان یعنی چیزی حدود ۱۰ درصد مربوط به بخش کودک و نوجوان می‌باشد و این در حالی است که سال ۹۸، ۲۵ عنوان و در سال ۹۷، ۲۷ عنوان کتاب در استان چاپ شده بود و این از روند کاهشی موثر در این حوزه حکایت دارد.
او درخصوص دلایل کاهش چاپ کتاب کودک در استان می‌گوید: گرانی کاغذ و کتاب، وضعیت نامناسب اقتصادی مردم، محدویت‌های ایجاد شده بر اثر ویروس کرونا، جذابیت بازی‌های دیجیتال و سهولت دسترسی به فضای مجازی توجه و گرایش خانواده‌ها را نسبت به خرید کتاب کمتر کرده و به تبع آن چاپ کتاب در حوزه کودک و نوجوان نیز کاهش یافته است.
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان در خصوص آمار ناشران استان هم می‌گوید: از مجموع ۴۲ ناشر مجوزدار استان در حال حاضر تنها ۱۵ ناشر فعال و متاسفانه ۲۷ ناشر غیر فعال هستند که اکثر آن‌ها در سال ۹۹ کسب و کار خود را تعطیل کرده اند.
او با بیان اینکه به صرفه نبودن صنعت نشر در شرایط کنونی کشور موجب شده ناشران دیگر در این زمینه سرمایه گذاری نکنند ادامه می‌دهد: در حال حاضر اگر مولف هزینه و اجرت چاپ را خود برعهده گیرد، ناشران کتاب او را منتشر می‌کنند در حالیکه سال‌های قبل اختصاص سهمیه کاغذ به ناشران موجب سود آوری و جذابیت برای ناشران بود، ولی در حال حاضر این امکان وجود ندارد.
احمدخانی می‌گوید: بدلیل مشکلات حوزه چاپ و رونق استفاده از فناوری‌های جدید تلاش می‌کنیم به عرصه دیجیتال و کتاب‌های الکترونیکی توجه نموده و بستر‌های تقویت چاپ دیجیتال را فراهم کنیم.
او همچنین از برگزاری پنجمین دوره جام باشگاه‌های کتابخوانی کودک و نوجوان برای ترویج فرهنگ کتابخوانی خبر می‌دهد و می‌گوید: گروه‌های سنی تا ۱۶ سال اعضای این باشگاه‌ها هستند.
صحبت‌های مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان بهانه‌ای شد تا سراغ خانم رومی مدیر مسئول انتشارات نیکان کتاب، فعال‌ترین و قدیمی‌ترین انتشاراتی استان بروم؛ اما گویا بخش کودک این انتشارات نیز حال خوشی ندارد.
خانم رومی که از سال ۷۸ با هدف چاپ کتب کودک و نوجوان این انتشارات را راه اندازی کرده می‌گوید: از ۳ سال قبل ورق برگشت و بدلیل گرانی و گاه نبود کاغذ درخواست چاپ کتاب کودک حدود ۸۰ درصد کاهش یافته است.
او ادامه می‌دهد: کتاب کودک بدلیل چاپ رنگی بودنش ۴ برابر چاپ کتب سیاه و سفید بزرگسالان هزینه بر است با این حساب زمانی به صرفه است که در تیراژ بالا چاپ شود و از آنجایی که هزینه‌های چاپ نسبت به ۳ سال قبل حدود ۱۵ برابر بیشتر شده است ناشران و مولفان از پس هزینه‌های آن بر نمی‌آیند مگر اینکه به ترویج کتب الکترونیکی روی آورده شود.
روز ادبیات کودکان و نوجوانان فرصتی برای نقد و بیان انتظارات
شورای عالی انقلاب فرهنگی، بنابر پیشنهاد شورای فرهنگ عمومی ۱۸ تیر را به عنوان روز رسمی ادبیات کودک و نوجوان 
در کشور اعلام کرده است. روزی که با درگذشت "مهدی آذریزدی" نویسنده و بازنویس خوب کشورمان در سال ۱۳۸۸ همزمان شده است و این روز از سال ۱۳۹۲ در تقویم رسمی کشور به عنوان "روز ادبیات کودک و نوجوان" ثبت شد. نام گذاری این روز بهترین بهانه برای پرداختن و نقد حوزه ادبیات کودک و نوجوان است. امید آنکه با نیم نگاه متولیان فرهنگ و ادب کشور، انتظارات فعالان عرصه ادبیات کودک و نوجوان رنگ واقعیت بگیرد و آن‌ها دغدغه‌ای جز تولید آثار فاخر ادبی نداشته باشند.
جمال الدین اکرمی نویسنده با سابقه کشورمان می‌گوید: برای بازگرداندن طیف گسترده‌ی کودکان و به ویژه نوجوانان به میدانه‌ی کتاب و کتاب خوانی دشواری‌های بسیاری پیش روی والدین و نهاد‌هایی قرار دارد که با مخاطب کودک و نوجوان در پیوند هستند.
او می‌گوید: کاهش فشار‌های درسی بر دانش آموزان، تدوین زنگ کتابخوانی در مدارس و امکان دسترسی دانش آموزان به کتاب مهمترین راهکار در دستیابی به این رویکرد خواهد بود.
توجه به صنعت نشر، رفع ممیزی‌های سلیقه‌ای از سوی وزارت ارشاد، تقویت نهاد‌های مدنی ادبیات کودک و نوجوان و تلاش پیگیر برای پیوند کتاب‌های تالیفی و دست اندرکاران آن با فرایند ادبیات جهانی از مهمترین راهکار‌های تقویت کتابخوانی و فرامرزی شدن ادبیات کودکان و نوجوانان ما به شمار می‌رود.
محمدرضا یوسفی هم ضمن درخواست از مدیران کشور مبنی بر تعریف درست سیستم می‌گوید: عرصه دانش و اطلاعات کودک امروز بدلیل گسترش رسانه‌های جمعی متفاوت وسعت یافته، اما دور ماندن کودکان و نوجوانان از ادبیات واقعی، مانع شکل گیری تفکر عمیق در آنان شده است و تا زمانی که تفکر عمیق در کودکان امروز شکل نگیرد آنان قادر نخواهند بود در آینده مشکلات خود و جامعه را حل کنند.
حالا مادر بزرگ در حالی قصه اش را به پایان می‌رساند که نوه آرام به خواب رفته و شاید در خواب نمایشی از داستان شنیده شده اش را می‌بیند تا درس بگیرد و با این درس‌ها آینده اش را بهتر بسازد.
نظر شما