داغ عطش بر دل کویرنشینان

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما مرکز یزد، حکایت این روز‌های یزد، حکایت عطش است و کم آبی. داغی که سالهاست به دل کویرنشینان نشسته است و هر روز با آن دست و پنجه نرم می‌کنند. شمال و جنوب و شرق و غرب، از هر طرف وارد شوی، بیابان می‌بینی و کویری که فقط سراب را به تو نشان می‌دهد.

حکایت دردناک خشکسالی و کم آبی خطه کویر که برخی روز‌ها با بی آبی، دردناکتر هم می‌شود. آری حکایت مردمان یزد، داستان و افسانه‌ای قدیمی نیست. مربوط به فصل سرد و گرم سال هم نمی‌شود. برخی روز‌ها شدتش بیشتر است و برخی روز‌ها داغ کمتری را به دل مردم می‌گذارد.

حوالی تابستان بود و روزی در گرمترین ماه سال. در سالی که به آخرین سال قرن معروف است. ۱۶ تیرماه سال ۱۴۰۰. خبر قطعی آب و قصه تکراری تخریب خط انتقالی آب به استان یزد. خبری که به خبر روز خبرگزاری‌ها تبدیل شد. تا جائیکه حتی رسانه‌های بیگانه هم که به دنبال سوژه برای اختلاف افکنی بین مردم ایران هستند، از آن بیشترین بهره برداری را کردند.

بیست سالی است که خشکسالی همه مناطق ایران را در برگرفته است. شدت و ضعف آن در برخی مناطق بیشتر و در برخی مناطق کمتر است، اما اینجا در دل فلات مرکزی ایران، یزد، که بعنوان کم بارش‌ترین استان کشور هم قلمداد می‌شود، شرایط به گونه‌ای دیگر است. کویرنشینان یزد سالهاست که طعم کم آبی و خشکسالی را چشیده اند.

یزد، دومین استان کم بارش کشور

جدیدترین آمار بارندگی کشور نشان می‌دهد در سال آبی جاری، بیشترین میزان بارش در استان لرستان به ثبت رسیده است، اما وقتی به سراغ کم بارش‌ترین مناطق کشور می‌رویم، ابتدا نام استان سیستان و بلوچستان به چشم می‌خورد و پس از آن استان یزد. بر این اساس سیستان و بلوچستان با ۹۱، استان یزد با ۱۱۱ میلی متر و خراسان جنوبی هم با ۱۴۳ میلی متر بعنوان کم بارش‌ترین استان‌های کشور، گزارش شده اند.

آمار و ارقامی که از تهدید منابع آبی استان یزد خبر می‌دهد و زنگ خطری است بر نابودی آب‌های زیرزمینی و آبخوان‌های استان یزد.

مدیرکل هواشناسی استان یزد با بیان اینکه این استان یکی از خشک‌ترین فصل‌های بهار چند سال اخیر را تجربه کرده است، می‌گوید: میانگین بارندگی در فصل بهار امسال حدود ۱۰ میلیمتر بوده است که این میزان نسبت به بلندمدت، ۶۲ درصد کاهش را نشان می‌دهد.

رضا برهانی میانگین بارندگی در سال زراعی جاری را ۶۴ میلیمتر عنوان می‌کند و می‌افزاید: میانگین بارندگی در بلندمدت برای استان یزد، ۹۳ میلیمتر است که این عدد، کاهش ۳۱ درصدی بارندگی را نشان می‌دهد.

او می‌گوید: متوسط بارندگی در فصل زراعی سالجاری در کشور، ۱۰۴ میلیمتر است که بارندگی‌های امسال یزد، حدود ۴۰ درصد کمتر از این میزان بوده و حتی نسبت به متوسط بارندگی بلندمدت کشور، ۴۲ درصد کاهش داشته است.

این در حالی است که حتی احد وظیفه، رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی کشور هم چند روز پیش از خشکسالی متوسط و شدید در بیشتر نقاط ایران خبر داد و گفت: از ابتدای سال آبی تاکنون، بارندگی به طور جدی کمتر از نرمال و در برخی مناطق مثل سیستان و بلوچستان و هرمزگان تا ۸۵ درصد زیر حد نرمال بوده است.

وخامت حال آبخوان‌های یزد

میزان بارش سالانه در ایران ۲۳۰ تا ۲۴۰ میلیمتر است و بنا به گفته کارشناسان پتانسیل تبخیر در بیشتر نقاط کشورمان، چهار برابر بارش است، اما در استان یزد متوسط بارندگی ۶۵ میلیمتر و میزان تبخیر سالانه هم به دلیل وجود عرصه‌های بیابانی حدود سه تا چهار هزار میلیمتر گزارش شده است. مسئله‌ای که زخم خشکسالی را عمیق‌تر می‌کند.

محمدمهدی جوادیان زاده مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان یزد می‌گوید: با کاهش بارش‌ها و به تبع آن کاهش روان آب‌های استان، سفره‌های آب زیرزمینی هم متاثر می‌شود به گونه‌ای که باعث بیلان منفی سفره‌ها و کاهش میزان ذخیره آب در آبخوان‌ها خواهد شد.

معاون شرکت آب منطقه‌ای یزد هم با اشاره به کاهش جریان ورودی آب‌های زیرزمینی، می‌گوید: متاسفانه بخش عمده بارندگی‌ها تبخیر و از دسترس خارج و تنها بخشی از روان آب‌ها وارد سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود که این امر خشکسالی‌های مداوم و برداشت بیش از توان، فاجعه خشکسالی را دوچندان می‌کند.

منصوری می‌افزاید: وقتی مصرف بیش از سرانه آب تجدیدپذیر است، از سفره‌های آب زیرزمینی بهره برداری که باعث از بین رفتن آب سفره ها، نشست زمین و فرآیند برگشت ناپذیری می‌شود.

به گفته وی، در منطقه رستاق شهرستان اشکذر، تا ۱۲ سانتیمتر نشست زمین گزارش و در شهرستان ابرکوه هم نشست زمین منجر به ایجاد ۳۳ فروچاله شده که این امر از یک فرایند برگشت ناپذیر در سفره‌های زیرزمینی حکایت دارد.

وضعیت بحرانی منابع آبی یزد

خشکسالی‌های چند سال گذشته باعث شده بخش مهمی از منابع تامین آب استان یزد، خشک یا دچار کاهش آبدهی شدید شود. هم اکنون آب بخش‌های کشاورزی، شرب و صنعت یزد از سه هزار و ۶۰۰ حلقه چاه کشاورزی تامین می‌شود که بنا به گفته جوادیان زاده مدیرعامل آب منطقه‌ای استان یزد، هم اکنون وضعیت منابع آب ۱۶ دشت ناپایدار است و دشت‌های یزد-اردکان و ابرکوه هم در وضعیت بحرانی قرار دارد.

جوادیان زاده می‌گوید: از ۴۰۴ منبع آبی تامین کننده آب روستا‌های استان یزد هم بیش از ۱۰۰ منبع خشک و یکصد منبع دیگر هم در آستانه خشک شدن است مسئله‌ای که باعث شده تا بیش از ۶۰۰ روستا خالی از سکنه شوند و آب بیش از ۳۶۰ روستا هم بوسیله تانکر تامین شود.

از دیگر سو، وضعیت قنات‌های استان یزد هم نامساعد است. طبق گفته سرپرست مدیریت آب و خاک و امور فنی مهندسی سازمان جهاد کشاورزی استان یزد بیش از دو هزار و ۶۰۰ رشته قنات در استان یزد وجود دارد که مجموع تخلیه سالیانه آب از آن حدود ۱۶۶ میلیون متر مکعب در سال (۹۸-۹۹) برآورد شده و این در حالی است که در آمار سال ۱۳۷۷ متوسط آبدهی قنوات استان بیش از چهار لیتر در ثانیه گزارش شده بود.

بشارتی با اشاره به عوامل کم آبی قنوات استان یزد گفت: کاهش بارندگی و مرمت نشدن به موقع قنات‌ها و همچنین حفر چاه‌های غیرمجاز در حریم قنت‌ها از دلایل کاهش آبدهی و خشکیدگی قناتهاست.

به گفته وی، کمی بارش و خشکسالی‌های اخیر یک سوم قنوات استان یزد را خشک کرده و دو سوم دیگر این قنات‌ها هم با کاهش آبدهی ۴۰ تا ۸۰ درصدی روبرو شده است.

آبی که در یزد کیمیاست

هرآنچه گفته شد، از کمبود جدی منابع آبی در یزد حکایت دارد بطوریکه مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان یزد می‌گوید: یزد، در هر ثانیه با کمبود ۸۰ لیتر آب مواجه است.

اصغر ریاضتی با بیان اینکه نیاز آبی استان یزد، سه هزار و ۷۰۰ لیتر در ثانیه است، می‌افزاید: این در حالیست که توان تولید آب از منابع آبی موجود جوابگوی تابستان گرم و پر عطش کویر را نمی‌دهد.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان یزد هم با بیان اینکه آب چاه‌های موجود، معمولا شور و تلخ است و کیفیت لازم برای شرب را ندارد، می‌گوید: اگرچه آب تامین شده از خط انتقالی اصفهان به صورت کامل تامین کننده نیاز آب شرب استان نیست، ولی پس از اختلاط با آب چاهها، با کیفیتی در حد استاندارد به منازل تزریق می‌شود.

جوادیان زاده می‌افزاید: در صورت نبود خط اول انتقال آب به یزد، امکان تامین آب شرب مردم استان یزد وجود ندارد.

سناریوی تکراری تخریب خط لوله انتقالی آب به یزد

به اصل خبر برگردیم و سناریوی تکراری تخریب خط لوله انتقالی آب به یزد. جای تردید ندارد، در استانی زندگی می‌کنیم که به لحاظ منابع آبی و میزان بارندگی با شرایط بحرانی دست و پنجه نرم می‌کند. داغ کم آبی و خشکسالی را که کنار بگذاریم، داغ مردم زمانی داغ‌تر می‌شود که طعم عطش را در گرمای بالای ۴۰ درجه و بیش از ۱۶ ساعت تجربه می‌کنند.

امسال برای چندمین بار است و در طول سال‌های اخیر برای چند دهمین بار است که خط انتقالی آب به یزد توسط عده ای، تخریب و آب شرب مردم قطع می‌شود.

برخی از مردم و کشاورزان اصفهانی معتقدند آب انتقالی به یزد، در کشاورزی و صنایع مصرف می‌شود. اما آنگونه که مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان یزد می‌گوید: تخصیص آب انتقالی به یزد درسال ۶۸ حدود ۷۸ میلیون متر مکعب برای بخش‌های صنعت و شرب بود که بعدا در سال ۱۳۷۸ این میزان آب به ۹۸ میلیون متر مکعب رسید که ۲۰ درصد سهم صنعت و ۸۰ درصد سهم شرب بود. با این حال به علت خشکسالی‌های پیاپی و اولویت تامین آب شرب مردم سهم صنعت از این میزان کاهش و به حدود ۵ درصد رسید.

محمدمهدی جوادیان زاده می‌افزاید: اگر کل جمعیت استان یزد را در نظر بگیریم و میزان آب انتقالی به یزد را نیز مدنظر قرار دهیم، خواهیم دید که آب انتقالی فعلی، حتی نمی‌تواند ۵۰ درصد نیاز شرب استان را نیز تامین کند. در چنین شرایطی محرز است که اولویت نخست ما، ابتدا شرب و سپس با توجه به وضعیت اشتغال استان، صنعت است از این رو است که با سند و مدرک اعلام می‌کنیم که بیش از ۹۶ درصد آب انتقالی به یزد صرف شرب مردم می‌شود.

آب انتقالی برای آبیاری گلخانه‌های یزد؟

قطع مجدد آب انتقالی به یزد، واکنش‌های زیادی را در فضای حقیقی و مجازی در بر داشت و بسیاری از مسئولان را به انتقاد در خصوص عملکرد دولت در تامین خطوط انتقالی واداشت. در این بین عده‌ای در فضای مجازی شایعاتی مبنی بر استفاده آب انتقالی در بخش کشاورزی و گلخانه‌های یزد به راه انداختند که البته با واکنش رئیس مجمع نمایندگان استان یزد همراه بود.

محمدصالح جوکار در این باره می‌گوید: آب انتقالی صرفا برای شرب مورد استفاده قرار می‌گیرد و آبیاری گلخانه‌ها از آب چاه‌ها و با بهره‌گیری از سیستم‌های نوین آبیاری انجام می‌شود.

به گفته وی، توسعه گلخانه‌ها در یزد با توجه به مصرف آب بسیار پایین به دلیل بهره‌گیری از سیستم‌های آبیاری نوین از یک سو و استفاده از آب چاه‌هایی که قابل شرب نیست از سوی دیگر منفعت‌های بسیاری برای استان یزد که با کم آبی و خشکسالی شدید روبرو است دارد و زمینه صرفه‌جویی گسترده در حوزه آب را فراهم می‌کند.

رئیس مجمع نمایندگان استان یزد با اشاره به اینکه وظیفه دولت، فراهم کردن امنیت کامل خط انتقال آب به استان یزد است، می‌افزاید: در این زمینه تذکر مکتوب خطاب به رئیس جمهور را به مجلس ارائه کرده و خواستار توضیح روحانی در ارتباط با این تعرض‌ها شدم.

بحران خشکسالی و چشم طمع دشمن

ایران به سمت نوعی انفجار در حرکت است و من مطمئن نیستم نتیجه‌اش چه می‌شود، ولی وضعیت ایران وضعیت باثباتی نیست... بسیاری از ناآرامی‌های اخیر ایران ریشه‌های محیط زیستی داشته. منابع آب زیرزمینی بیش از حد استفاده شده که خشکسالی ایجاد کرده است. بسیاری از خشونت‌ها در جهان به خاطر تغییرات آب و هوایی است.

این جملات گزیده ایست از سخنان فرانسیس فوکویاما تئوری پرداز پرآوازة آمریکایی و نویسنده کتاب "پایان تاریخ و واپسین انسان"، کتابی که در سال ۱۹۹۱ به نگارش درآمد و نویسنده در آن مدعی شد که تاریخ، به معنای داستان جهانی رشد و شکوفایی آدمی، با حاکمیت لیبرال دموکراسی پایان یافته است..

این اظهارات فوکویاما بیش از آن که حاکی از یک توطئه یا یک واقعیت باشد حاکی از امید بستن دشمن به مسائل زیست محیطی برای ضربه زدن به ثبات، امنیت و همبستگی کشور است. این ماجرا آن گاه جدی‌تر می‌شود که بدانیم برخی از رویداد‌های مهم جهانی در عصر حاضر ابتدا بر سر مسایل زیست محیطی شکل گرفته است. یک نمونه از این رویداد‌ها بحران سوریه است. جنگ داخلی که با دخالت‌های خارجی در آن ۳۰۰ هزار نفر کشته و ۶ میلیون نفر آواره شدند و زیرساخت‌های اقتصادی این کشور نابود شد.

بحران سوریه اگرچه ریشه‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی زیادی دارد، اما جرقه اصلی شروع بحران بر سر آب بود، جایی که عده‌ای در شهر «درعا» به خاطر کمبود آب و خشکسالی و از بین رفتن کشاورزی و زراعتشان اعتراض کردند و بحرانی شروع شد که یکی از ویرانگرترین و پیچیده‌ترین بحران‌های بعد از جنگ دوم جهانی بود.

سخنان فوکویاما را نباید دست کم گرفت. آن چه از کلام این نظریه پرداز آمریکایی برداشت می‌شود این است که اگر بحران آب و خشکسالی در ایران به خوبی مدیریت نشود این بحران به سرعت تبدیل به بحران «ﺍﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﺍﯾﺮﺍﻥ» تبدیل خواهد شد. در واقع بحران آب می‌تواند به بحران مشروعیت، بحران کارآمدی، بحران یکپارچگی و بحران توزیع تبدیل شود و توسعه سیاسی و امنیت ملی را با چالش‌های عمده مواجه سازد.

اعتراضات اخیر در خوزستان بر سر منابع آبی درست مانند اعتراضات در اصفهان بر سر انتقال آب زاینده رود به استان یزد بیانگر این است که دولتمردان باید نگاه جدی‌تر و عالمانه تری به مقوله توزیع عادلانه منابع آب در کشور داشته باشند و با حل بحران توزیع اجازه ندهند یکپارچگی و وحدت ملی دچار خدشه شود.

نویسنده: سیده سکینه میرطاهری