مرندیز، مرهمی بر زخم‌های فرش دستباف ایرانی

به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز خراسان رضوی، بی بی سکینه بانویی ۶۵ساله اهل یکی از روستاهای خراسان رضوی است که روزگارش با قالی و قالی بافی عجین شده است.

بی بی دوباره شروع به خواندن آواز می کند و می گوید:

شب و روز قالی ببافم، با دل خسته ببافم، با سر بسته ببافم.

اگر چشمام شود خسته، ببافم گل پیوسته

نشستم پشت قالی، ببافم یادگاری

بیشتر آوازهای قالی را زنان خوانده اند و به همین سبب نقش زنان در بافت قالی، بسیار پررنگ تر از مردان است.

فرش دستباف ایرانی در حال فراموشی

و حالا این آوازها که بخش مهمی از موسیقی مناطق مختلف ایران را تشکیل می دهد در حال فراموشی است و فراموشی آنها زنگ خطری است درباره فراموشی صنعت قالی بافی و فرش دستباف ایرانی.

فرش ايرانی از گذشته تاكنون به عنوان اعتباري عظيم بر فرهنگ ايراني سايه افكنده است.

خودنمايي فرش ايراني در گوشه و كنار اين مرز و بوم، فرصتي براي لمس تاريخ است، نقوش بي‌نظيري كه گوشه‌هايي از طبيعت و فرهنگ كشور پنهاور ايران را به رخ می‌کشد و با سوي چشمان زنان بافنده، دستان پينه بسته پيرمرد رنگرز و دخترك نخ‌ريس عجين شده است.

بی بی سکینه از بافندگان قدیمی خراسان رضوی با اشاره به اینکه در سن ۱۵سالگی بافتدگی را از مادرش فرا گرفته است می گوید: در آن زمان هر خانه یک کارگاه بود و مادر خانواده به فرزندان خود این هنر زیبا را آموزش می داد.

وی می گوید: با توجه به اینکه قالی بافی درمیان نسل امروز درحال فراموشی است جوانان  این هنر ارزشمند را فرا بگیرند و از فراموش شدن آن جلوگیری کنند.

رییس مرکز ملی فرش ایران هم برموضوع فراموشی فرش دستباف ایرانی صحه می گذارد و می گوید: زنجیره ارزش فرش دستباف حدود ۴۰سال است که به فراموشی سپرده شده است.

فرحناز رافع می افزاید: چرا ما باید وارد کننده ابریشم و فرش باشیم؟ چرا زنجیره تامین مواد اولیه فرش دستباف که کالای صد در صد داخلی و اقتصاد مقاومتی است و می‌تواند در صادرات غیر نفتی سهم بسزایی ایفا کند عقب افتاده است؟

سايه شوم دلالان برفرش ایرانی

این در حالیست که، تأمين مواد اوليه فرش دستباف سخت شده و خام‌فروشي مواد اوليه از جمله پشم و نخ موجب شده است، سايه شوم دلالان بر صنعت فرش ایرانی گسترده شود.

همچنین تقلب و نبود تكنولوژي پيشرفته در توليد مواد اوليه و نداشتن صرفه اقتصادي در توليد ابريشم بر مشكلات قاليبافان افزوده است، به طوري كه اگر چاره‌ای اندیشیده نشود، ديري نمي‌پايد كه اين صنعت پُر درآمد به طور كلي از بين می‌رود.

یکی از فعالان حوزه فرش دستباف خراسان رضوی می گوید: فرش اصیل ایرانی به علت استفاده از پشم ضعیف ماشینی به جای پشم دست ریس اصیل و رنگ های شیمیایی و رواج برخی نقشه های بی محتوا و بدور از فرهنگ قدیمی در معرض نابودی کامل قرار گرفته است.

نبود بازار فروش

محمدی، نبود بازار فروش را از دیگر مشکلات بافندگان فرش عنوان می کند و می افزاید: متاسفانه تولیدات بافندگان فرش پس از تولید و عرضه به بازار خریدار ندارد؛ از این‌رو بافندگان ناچار به پایین آوردن قیمت‌ها هستند که این برای آنها ضررهای مالی و اقتصادی به همراه دارد.

برخی از کارشناسان معتقدند؛ افزایش قیمت نهاده‌های اولیه موجب بالا رفتن قیمت فرش دستباف و درنتیجه کاهش قدرت خرید مردم شد اما برخی دیگر علت اصلی را تغییر سلیقه و فرهنگ مردم دنیا و ایران می‌دانند و معتقدند باید طرح ونقشه قالی‌های امروزی به روز شود.

یک فعال فروش و صادرات فرش دستباف نیز می گوید: تورم بالا در اقتصاد کشور موجب شده است تا هر روز دستمزد کارگران بافنده فرش افزایش یابد و در نتیجه قیمت فرش هم گران‌تر شود.

حسین زاده تصریح می کند: نهاد‌های دولتی مانند مرکز ملی فرش ایران و شرکت سهامی فرش نه تنها کمک حال بخش خصوصی نیستند بلکه سنگ اندازی هم می‌کنند و به نظر می‌رسد در صنعت فرش هم مانند صنایع دیگر دست‌هایی در کار است تا فعالیت‌های دولتی پرسودتر از فعالیت بخش خصوصی باشد.

کاهش بی سابقه صادرات

بر اساس آخرین امار ارائه شده از وضعیت صادرات فرش که حدود 70میلیون دلار برآورد شده مسوولان و کارشناسان این حوزه نیز بر این باورند که صادرات فرش ایران در شرایط نامساعدی به سر می برد به طوری که از سال گذشته به عنوان ضعیف ترین سال صادرات فرش در 42سال اخیر یاد شده است.

با توجه به آمار منتشر شده درباره کاهش چشمگیر سهم ایران از بازار جهانی صادرات فرش دستباف، اما مسوولان مرکز ملی فرش ایران از رشد ۱۶.۴درصدی وزنی صادرات فرش دستباف در سال گذشته خبر می دهند.

آخرین آمارهای منتشر شده گمرک جمهوری اسلامی ایران نیز حاکی از آن است، در ۹ماهه سال۹۹ حدود دو میلیون و ۷۶۴هزار و ۹۰۰ تُن فرش دستباف به ارزش ۵۲میلیون و ۴۰۰هزار دلار صادر شده است که این آمار در مقایسه با مدت مشابه سال۹۸، رشد ۱۶.۴درصدی وزنی و افت ۴.۹درصدی از نظر ارزش داشته است.

رفع تعهدات ارزی مانعی دیگر

در همین حال، رئیس مرکز ملی فرش ایران می گوید: دلیل اصلی کاهش ارزش صادرات فرش لزوم رفع تعهدات ارزی از سوی صادرکنندگان بود.

فرح‌ناز رافع خاطرنشان‌ می کند: به دستور وزیر صنعت، معدن و تجارت، مقرر شد رفع تعهد ارزی برای صادرکنندگان فرش دستباف به یک سال تغییر کند، هر چند معتقدیم فرش ایرانی میراث کهن کشور ما است و موضوع تعهد ارزی نباید برای آن مصداق داشته باشد.

می گوید: صادرات فرش ایران در سال۲۰۱۷ رتبه نخست را از آن خود کرده بود، اما تحریم‌ها موجب افت صادرات این هنر - صنعت بسیار تاثیرگذارشد.

کاهش شمار بافندگان

در سالهای نه چندان دور، ۲۶میلیون نفر از راه بافت فرش ارتزاق می‌کردند، اما متاسفانه با کاهش رونق این هنرصنعت ملی این تعداد به میزان قابل توجهی کاهش یافته است.

رییس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی نیز می گوید: یکی از مشکلاتی کنونی صنعت فرش دستباف در این استان، روند رو به کاهش شمار بافندگان فرش و تولیدکنندگان این بخش است.

مهدی کلالی با اشاره به وجود حدود ۴۶۰کارگاه متمرکز و غیرمتمرکز فرش بافی و حدود ۹۰هزار بافنده در خراسان رضوی می افزاید: تغییر نسل در فرش بافی را باید پذیرفت، نسل جدید مانند نسل قبل از فرش بافی استقبال نمی کند.

وی ادامه داد: از سوی دیگر فرش بافی کاری زمان بر است و بافت یک فرش کوچک دستکم چهار ماه زمان می برد که با توجه به نرخ تورم و هزینه های زندگی و نیاز به نقدینگی، کمتر افرادی برای فرش بافی و سرمایه گذاری در این زمینه وقت صرف می کنند.

وی افزود: بیش از ۵۰درصد فرش دستباف خراسان رضوی صادراتی است و تقریبا نیمی ازحدود سه هزار مترمربع فرشی که ماهانه در این استان تولید می شود، صادر می‌گردد.

مرندیز روستای دار و قالی

در میان فرش‌های تولیدی خراسان رضوی، دست بافته های بافندگان روستای مرندیز در شهرستان بجستان از شهرت بالایی در کشور و جهان برخوردار است.

مرندیز با دوهزار و ۹۰۰ نفر جمعیت یکی از روستاهای هدفِ برنامه توسعه اقتصادی و اشتغالزایی روستایی کشور است.

برنامه ای که بر اساس مزیت‌های هر روستا تنظیم می‌شود و مرندیز روستایی است که در کنار کشاورزی و دامداری، بافندگی فرش از ویژگی های آن است و آن را روستای "دار و قالی" و "دهکده فرش خراسان رضوی" می‌نامند، به طوری که ۸۰درصد زنان روستای مرندیز بافنده فرش هستند.

نبود بیمه، اصلی ترین مشکل

زهرا شعبانی یکی بافندگان فرش دستباف روستای مرندیز، اولین مشوق و معلم خود را مادرش می داند و می گوید: در حال حاضر بافندگی علاوه بر حرفه مورد علاقه‌ من یکی از راه‌های کسب درآمد و امرار معاش است و بیشتر زنان و دختران روستا برای اینکه نقشی در تامین مایحتاج زندگی داشته باشند به قالیبافی مشغولند.

وی می افزاید: مشکلات حوزه‌ فرش دستباف  زیاد است اما در حال حاضر مهمترین مشکل که دغدغه بیشتر بانوان بافنده نیز هست، مشکل بیمه است.

دهیار روستای مرندیز نیز این موضوع را تایید می کند و می گویید: بافندگان فرش روستای مرندیز، تحت پوشش بیمه نیستند.

محمدرضا محمدپور با اشاره به فعالیت سه شرکت تعاونی فرش دستباف در روستای مرندیز می گوید: با حمایت‌های جهاد دانشگاهی، صندوق کارآفرینی امید و دیگر نهادهای مربوطه، تولید فرش دستباف در این روستا رونق گرفته است.

وی ادامه می دهد: جهاددانشگاهی با تشکیل زنجیره تولید، علاوه بر آشنایی بافندگان با طراحان فرش، بازارهای فرش را نیز برای آنان شناسایی کرده است.

دهیار روستای مرندیز می گوید: طرح‌های فرش، هر سه ماه یکبار به روز رسانی می‌شود و بر اساس ذائقه مشتری تغییر می یابد، بطوریکه در حال حاضر سفارش‌های زیادی از کشورهای حوزه خلیج فارس برای فرش دستباف مرندیز داریم.

خانه ها کارگاه قالی بافی

عبداله احراری، عامل توسعه شبکه ملی دست بافته‌های جهاددانشگاهی نیز می گوید: مرندیز تنها روستای خراسان رضوی است که بخشی از منازل مسکونی‌شان کارگاه قالی بافی است و بافندگان فرش دستباف به صورت حرفه ای در تمام طول سال در این روستا فعالیت می‌کنند.

وی به پیگیری مشکل بیمه قالی بافان اشاره می کند و می گوید: در این زمینه، مرکز ملی فرش ایران قراردادی را برای بیمه 400هزار نفر از بافندگان فرش دستباف با صندوق بیمه روستایی و عشایری امضاء کرده است.

معافیت مالیاتی

رییس مرکز ملی فرش ایران هم می گوید: کارگاه‌های فرش دستباف، شرکت‌ها، تعاونی‌ها و اتحادیه‌های مربوطه از پرداخت مالیات معاف شدند.

 فرحناز رافع می افزاید: بر این اساس، اشخاص حقیقی موضوع ماده (۱۴۲) قانون مالیات‌های مستقیم شامل کارگاه‌های فرش دستباف و صنایع دستی و شرکت‌های تعاونی و اتحادیه‌های تولیدی مربوطه، ملزم به ثبت‌نام در سامانه مودیان نیستند.

راه‌اندازی خانه‌های فرش

رییس مرکز ملی فرش ایران همچنین می گوید: توسعه صادرات در عرصه فرش دستباف با راه‌اندازی خانه‌های فرش در پنج کشور چین، امارات، روسیه، ایتالیا و فرانسه و همچنین تاسیس پایانه‌های صادراتی دنبال می‌شود.

فرحناز رافع ادامه می دهد: افزون برآموزش افراد برای معرفی فرش دستباف ایرانی در این خانه ها، دانش‌آموزان نمونه و نفرات برتر المپیادهای فرش نیز اعزام خواهند شد تا به تشریح و بیان طرح‌ها، نقشه‌ها و داستان‌های فرش‌های ایرانی بپردازند.

وی می گوید: جمهوری اسلامی ایران نه فقط افزایش صادرات، بلکه مدیریت جهان را در زمینه فرش دنبال می‌کند تا از این طریق به فرهنگ‌سازی بپردازد.

اکنون زمان آن رسیده است که برای حل مشکلات فرش دستباف ایرانی فکر اساسی شود، تا ته مانده این هنر ناب ملی را از نابودی نجات یابد و این هدف حاصل نمی‌شود مگر با همکاری تمام نهاد‌ها و دستگاه‌های مرتبط با فرش و تولید کنندگان بخش خصوصی.

این موضوع را هم باید به فال نیک گرفت که برنامه توسعه اقتصادی و اشتغالزایی روستایی کشور، اجازه نداده است صدای شانه زدن قالی در روستای مرندیز بجستان خاموش شود.

نویسنده و سردبیر: مریم یعقوبی