رودخانه‌های خوزستان جایگاه تمدن باستانی

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما مرکز آبادان؛ وقتی اسمی از خوزستان برده میشود نخستین چیزی که در کنار نفت به ذهن خطور می‌کند پر آبی و حاصلخیزی این استان زر خیز است. البته این استان قبل از ظهور نفت، آوازه خود را بیشتر از رودخانه هایش داشته است. به عنوان نمونه تمدن بزرگ ایلام که یکی از تمدن‌های بزرگ جهان باستان است در کنار رودخانه کارون شکل گرفت و بوجود آمد البته نقش رودخانه‌های بزرگ دز و کرخه هم در تشکیل این تمدن بزرگ غیر قابل انکار است.
خوزستان قطب کشاورزی کشور
جَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ کلَّ شَیءٍ حَی: هر چیز زنده‌ای را از آب قرار دادیم (سوره انبیاء آیه ۳۰).
خوزستان هرچه دارد از رودخانه هایش است یعنی همان آبی که قران کریم هم آنرا سرچشمه همه چیز میداند.
حال این استان یه یُمن این رودخانه‌های پرآب قطب کشاورزی کشور نیز هست.
رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان خوزستان در این زمینه می‌گوید: در خوزستان حدود ۵/۱۳ درصد از محصولات کشاورزی کشور، معادل سالیانه ۱۷ میلیون تن با تنوعی بالغ بر ۱۳۸ محصول در استان تولید می‌شود که توانسته مقام اول تولید محصولات کشاورزی را در کشور به خود اختصاص دهد.
خدا رحم امیری زاده همچنین گفت: خوزستان در تولید ۱۲ محصول کشاورزی مقام اول و نیز مقام نخست صادرات خرما را در کشور دارد.
حال با این مختصر می‌توان دریافت که خوزستان هر چه دارد مرهون رودخانه هایش است و لذا به طور مختصر به پنچ رودخانه دائمی و بزرگ استان خوزستان اشاره می‌شود.
رود کارون
کارون تمدن ساز معروف ترین، بزرگترین، طولانی‌ترین و پر آب‌ترین رودخانه کشور است و بنا به گفته دکتر کوروش بهارلویی متخصص منابع آب خوزستان، بیشترین سد‌های بزرگ کشور نیز بر روی این رودخانه احداث شده است که همین مختصر به تنهایی نشان دهنده اوج اهمیت رودخانه کارون برای خوزستان و کشور است. طول این رودخانه نیز ۹۵۰ کیلومتر است.
سرچشمه رودخانه کارون از ارتفاعات زردکوه در استان چهارمحال و بختیاری است. کارون در طول مسیر خود بسوی غرب از تنگه‌ها و دره‌های عمیق و بستر پر پیچ و خم کوهستانی می‌گذرد و در راه، شعبات چندی از جمله رود کوهرنگ، رود بازفت و رود خرسان به آن وارد می‌شود و در شمال شوشتر دو شعبه شده یکی بنام «گرگره و شطیط»، اولی در شرق و دومی در غرب شوشتر بسوی جنوب جریان می‌یابد، ولی این دو شعبه در جنوب شوشتر در محلی بنام «بندقیر» مجدداً به هم ملحق می‌شوند. رودخانه کارون در حوالی خرمشهر به دو شاخه تقسیم می‌شود، یک شاخه بنام «بهمنشیر»، مستقیماً به خلیج فارس وارد می‌شود و دیگری به همان نام کارون به اروندرود می‌ریزد و از طریق اروندرود به خلیج فارس ملحق می‌گردد. (۱)
سد‌های رود کارون
رودخانه‌های بزرگ و پر آب همواره از جهات مختلفی همچون سدسازی مورد توجه قرار گرفته اند. رود کارون نیز از جمله مسیر‌های آبی و بسیار مهم داخلی است که برای سد سازی و در راستای تامین انرژی برق، آب آشامیدنی و کشاورزی مورد بهره برداری قرار گرفته است و همانگونه که گفته شد بیشترین سد‌های بزرگ کشور بر روی این رودخانه ساخته شده است و بطور مختصر به سد‌هایی که بر روی این رودخانه ساخته شده است (و نه سد‌هایی که در دست ساخت است) اشاره می‌شود.
سد شهید عباسپور یا سد کارون یک: سد" کارون یک" که قدیمی‌ترین سد ساخته شده بر روی آب‌های رود کارون است که در پنجاه کیلومتری شمال شرق مسجد سلیمان قرار دارد. ارتفاع تاج سد از پی، ۱۸۸ متر وطول تاج آن ۳۸۵ متر می‌باشد. این سد، از اولین سد‌های ساخته شده در خاورمیانه است که در سال ۱۳۵۴ به بهره برداری رسید.
علت نامگذاری این سد به عنوان سد شهید عباسپور به این علت است که حفظ این سد در زمان جنگ و ایران و عراق توسط فردی با نام دکتر عباس پور انجام شده است.
سد کارون سه: سد کارون سه به عنوان یکی از مرتفع‌ترین سد‌های ایران، بر روی رود کارون و در نزدیکی شهرستان ایذه احداث شده است. نیروگاه این سد با تولید میلیون‌ها کیلووات انرژی برق یکی از مهمترین و بزرگترین نیروگاه‌های برق آبی در کشور است که نقش بسیار زیادی در تامین برق کشور دارد. علاوه بر تامین انرژی برق، می‌توان به کنترل سیلاب‌های مخرب این منطقه به عنوان یکی از مهمترین اهداف مربوط به احداث سد کارون سه اشاره کرد.
ارتفاع بدنه سد کارون سه، ۲۰۵ متر و حجم مخزن آن سه میلیارد متر مکعب است.
سد کارون چهار: سد کارون چهار در فاصله ۶۷۰ کیلومتری ریزشگاه رودخانه کارون به خلیج فارس احداث شده و در حال حاضر سد کارون ۴ با ارتفاع ۲۳۰ متر بلندترین سد ایران و بیست و دومین سد بلند جهان است و همچنین بزرگترین سد دو قوسی ایران نیز محسوب می‌شود. سد کارون چهار با هدف تامین انرژی برق آبی، کنترل آب‌های سطحی منطقه، تامین آب مورد نیاز صنعت و کشاورزی و همچنین کنترل سیلاب‌های فصلی احداث شده است.
سد گتوند: این سد در فاصله ۱۸۰ کیلومتری ریزشگاه رودخانه کارون به خلیج فارس و ۱۰ کیلومتری شمال شرقی شهر گتوند در استان خوزستان قرار داشته و یکی از بزرگترین سد‌های ایران در بخش جنوب غربی کشور است. دریاچه این سد دومین دریاچه مصنوعی بزرگ کشور بوده و یکی از مهمترین مکان‌های گردشگری و طبیعت گردی استان خوزستان است. ارتفاع سد گتوند ۱۸۲ متر است.
سد مسجد سلیمان: سد مسجد سلیمان یکی دیگر از سد‌هایی است که در شمال شرق اهواز و در یک فاصله ۱۶۰ کیلومتری بر روی رودخانه کارون ساخته شده است. این سد با افزایش توان تولیدی انرژی برق آبی کشور و همچنین تامین بخشی از قدرت شبکه در بار پیک ساخته شده و در سال ۱۳۹۲ برای سومین بار متوالی توانست مقام نخست تولید انرژی الکتریکی و برق آبی کشور را به دست آورد. نیروگاه متصل به این سد بزرگ‌ترین نیروگاه جریانی کشور بوده و توان تولید ۲۰۰۰ مگاوات در دو فاز اول و فاز طرح توسعه اجرا را دارد
سد مسجد سلیمان با ۱۷۷ متر ارتفاع از نوع سد‌های خاکی می‌باشد. (۲)
ساخت سد کارون دو هم در نزدیکی شهر تاریخی ایذه و در منطقه سوسن و در نقطه‌ای بین سد‌های کارون۱ و ۳ برنامه‌ریزی شده بود، اما به دلیل وجود اماکن تاریخی و آثار باستانی در این منطقه و احتمال به زیر آب رفتن یا تخریب این بناها، ساخت این سد همچنان در هاله‌ای از ابهام است. گر چه سازمان میراث فرهنگی اعلام کرده که ساخت این سد از نظر این سازمان بلا مانع است و مشکلی برای بنا‌های تاریخی ندارد. (۳)
تونل گوهرنگ
در اینجا نیز بد نیست اشاره‌ای کنیم به تونل بحث برانگیز کوهرنگ که حاشیه‌های زیادی را در پی داشت.
نخستین بررسی‌ها برای انتقال آب رودخانه بیرگان به حوضه زاینده‌رود به سال‌های پس از جنگ دوم جهانی بازمی‌گردد. نتیجه این بررسی‌ها طراحی و اجرای بند انحرافی و تونل اول کوهرنگ به وسیله مهندسان مشاور الکساندر گیپ و بهره‌برداری از این سیستم در سال ۱۳۳۲ خورشیدی است. این سیستم بطور میانگین سالانه حدود ۲۵۵ میلیون متر مکعب آب را به حوضه زاینده‌رود منتقل می‌کند.
طراحی و اجرای سد انحرافی و تونل دوم کوهرنگ بوسیله مهندسان مشاور "سوگرا" انجام‌گرفت و از این سیستم در سال ۱۳۶۴ خورشیدی بهره‌برداری شد. از سال ۱۳۶۶ خورشیدی با پایان یافتن ساختمان سد و تونل "ماربران" و انتقال ۱۱۵ میلیون متر مکعب آب چشمه‌های ماربران و کلنچین به پشت این سد، سد و تونل دوم کوهرنگ سالانه بطور میانگین حدود ۲۵۵ میلیون متر مکعب آب را به مخزن سد زاینده‌رود انتقال می‌دهند.
طراحی و ساخت سد و تونل سوم کوهرنگ بوسیله مهندسان مشاور زایندآب و تهران برکلی در سال‌های دهه ۶۰ بررسی شد. گزارش این بررسی‌ها و نقشه‌های طرح مقدماتی سد، سازه‌های وابسته و تونل انتقال آب در سال ۱۳۶۷ خورشیدی منتشر شد. در سال ۱۳۷۰ اسناد مناقصه تونل سوم کوهرنگ تهیه و پس از برگزاری مناقصه بین‌المللی و سپس مناقصه داخلی نهایتاً شرکت تابلیه برنده مناقصه می‌شود و کار را با نظارت شرکت زایندآب شروع می‌نماید.
در سال ۱۳۷۷ خورشیدی سازمان آب منطقه‌ای اصفهان با توجه به گذشت یک دهه از مطالعات و ضرورت کاربری آمار و اطلاعات گردآوری شده در این دوره، برای بهنگام کردن آمار استفاده از اطلاعات جدید و بازنگری در طراحی‌ها و مبانی طرح، مطالعات تکمیلی فاز یک سد را به شرکت مهندسی مشاور مهاب‌قدس و همچنین مطالعات تکمیلی مرحله دوم تونل انتقال آب کوهرنگ ۳ را به مشارکت مهاب قدس- زایندآب واگذار کرد. در نتیجه تونل سوم کوهرنگ به منظور تأمین و انتقال آب به میزان حدود ۲۵۵ میلیون متر مکعب در سال، جهت تأمین قسمتی از کمبود آب منطقه مرکزی ایران برای مصارف شرب صنعت، کشاورزی و افزایش حجم آب تنظیم شده سد زاینده رود اصفهان با استفاده از سد مخزنی کوهرنگ ۳، طراحی و عملیات اجرایی آن آغازشد. (۴)
تونل‌های کوهرنگ طی سالان گذشته حرف و حدیث و اختلافات زیادی را برانگیخته است بنا به گفته دکتر کوروش بهارلویی متخصص منابع آب، عموماٌ عدم اطلاع رسانی صحیح از دلایل و دستاورد‌های اجرای پروژه‌های انتقال آب و شفاف نبودن اهداف، نحوه مطالعات صورت گرفته و کاهش سرمایه‌های اجتماعی و اعتماد به متولیان امر، موجب اعتراضات زیادی بخصوص در حوضه‌های مبدا گشته است.
وی میگوید: اگر به صورت شفاف مطالعات جامع و دقیقی صورت می‌گرفت که در برگیرنده آن ملاحضات چهار یا پنجگانه مبحث انتقال آب باشد و دلایل مستند و قابل قبول مجامع علمی در خصوص انتقال آب از سرشاخه‌های کارون را ارائه میداد، حداقل متخصصان و دانشگاهیان تمکین می‌کردند و می‌توانستند به تبیین و چرایی آن برای آحاد جامعه بنشینند.
اما متاسفانه چنین اقدامی انجام نشده و همین امر استمرار اعتراضات و مخالفت‌ها با احداث تونل‌های کوهرنگ را داشته است.
کیفیت آب کارون
کاهش بارندگی و نیز کاهش دبی آب رودخانه کارون از یک طرف و ورود آلاینده‌های مختلف به این رودخانه از طرف دیگر آلودگی‌های این رودخانه را افزایش داده است؛ لذا در تحقیقی کیفیت آب رودخانه کارون در سال‌های ۱۳۸۶- ۱۳۹۰ در بازه ایستگاه‌های زرگان تا کوت امیر مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصله نشان داد که کیفیت آب رودخانه کارون، در طی ۵ سال اخیر از رده خوب و متوسط در سال ۱۳۸۶ به رده بد در اسفند ۱۳۹۰ تنزل یافته است و رودخانه در طبقه ۳ نظام طبقه بندی سالانه کیفیت آب می‌باشد و در این بازه خودپالایی رودخانه در حد کم می‌باشد. (۵)
این را هم باید اشاره کرد که بخش عظیمی از این آلاینده‌ها ناشی از ورود فاضلاب‌های شهری و صنعتی به این رودخانه است.
رودکرخه
خانم دکتر ذاکر حسین کارشناس سازمان آب و برق خوزستان در مورد این رودخانه می‌گوید: رودخانه کرخه از مناطق میانی و جنوب غربی رشته کوه‌های زاگرس در نواحی غرب و شمال غرب کشور سرچشمه گرفته و پس از طی مسافتی در حدود ۹۰۰ کیلومتر در امتداد شمال به جنوب در مرز ایران و عراق به تالاب هورالعظیم میریزد. حوضه آبریز رودخانه کرخه با وسعت ۵۱۹۱۲ کیلومتر مربع به لحاظ اهمیت منابع آب یکی از مهمترین حوضه‌های آبریزدرجه دو کشور می‌باشد که در استان‌های کرمانشاه، همدان، ایلام، لرستان، خوزستان و کردستان واقع شده است. رودخانه کرخه از چند شاخه اصلی به نام‌های گاماسیاب، قره سو و کشکان و تعداد زیادی شاخه‌های کوچک و بزرگ تشکیل می‌یابد.
وی با اشاره به اینکه نواحی کوهستانی کرخه بیش از نواحی دشتی آن است افزود: حدود ۶۰ درصد مساحت حوضه را مناطق کوهستانی و ۴۰ درصد دیگر جزء نواحی دشتی این حوضه است و شهر‌های ملایر، تویسرکان، نهاوند، کنگاور، کرمانشاه، روانسر، اسلام آباد، دره شهر، لومار، ملاوی، سوسنگرد و بستان از کانون‌های مهم شهری این حوزه محسوب میشوند.. این رودخانه پس از عبور از پای پل کرخه و شوش، پیچ و خم‌های زیادی را طی کرده به جلگه‌های میان آب حمیدیه، و دشت آزادگان و سرانجام به هور العظیم سرازیر می‌شود. (۶)
سد کرخه
بر روی رود کرخه سد بزرگ به همین نام ساخته شده است. رودخانه کرخه پس از رودخانه‌های کارون و دز سومین رودخانه بزرگ ایران از نقطه نظر آبدهی محسوب می‌شود. بر روی این رودخانه سد بزرگ کرخه احداث شده است این سد یکی از بزرگ‌ترین سد‌های خاکی دنیا و بزرگ‌ترین سد خاکی ایران و خاورمیانه است. این سد بر رودخانه کرخه در ۲۲ کیلومتری شمال غربی شهرستان اندیمشک در استان خوزستان ساخته شده است. طول تاج این سد سه هزارو ۳۰ متر است که همانگونه که گفته شد بزرگترین سد کشورمحسوب می‌شود. (۷)
رود جراحی
رود جراحی که خود از الحاق دو رود زال و مارون در کلات شیخ تشکیل می‌شود، از کوه‌های شرقی خوزستان سرچشمه می‌گیرد. این رود خود به دو شاخه تقسیم می‌شود، یک شاخه آن بنام رود شادگان، به کارون ملحق می‌گردد و شاخه دیگر که همان جراحی است در خلیج خور موسی به خلیج فارس می‌ریزد. (۸)
مهمترین منبع تامین کننده آب مصرفی صنعت کشاورزی، شرب و بهداشت و پدید آورنده تالاب شادگان در منطقه جنوب و جنوب شرق استان خوزستان رودخانه مارون – الله – جراحی است. رودخانه مارون از ارتفاعات شرقی و شمالی حوضه و در حدفاصل رودخانه‌های زهره سرچشمه گرفته و به سمت غرب جریان می‌یابد وبا تلاقی رودخانه الله پس از عبور از دشت جایزان به این رودخانه، رودخانه جراحی شکل می‌گیرد و تا تالاب شادگان ادامه می‌یابد. طول رودخانه جراحی ۶۰۴ کیلومتر و حجم آورد سالانه در مارون – ایستگاه بهبهان ۱۷۰۳ میلیون متر مکعب است. شبکه‌های آبیاری و زهکشی بهبهان و جایزان، خلف آباد و شادگان بر روی این مسیر مطالعاتی (مارون – جراحی) میباشند. شهر‌های بهبهان، جایزان، رامشیر و شادگان و روستا‌های زیادی بر سر راه این جریانات رودخانه قرار دارند. (۹)
رود دز
رود‌های سزار و بختیاری دو شاخه اصلی رودخانه دز هستند. رود سزار در شمالی‌ترین قسمت حوضه دز جریان دارد و از سه شاخه ماربره، تیره و سبزه تشکیل شده است. رودخانه بختیاری هم دومین شاخه اصلی رودخانه دز می‌باشد که در ۴۰ کیلومتری جنوب اتصال رود سرخاب، به رودخانه سزار می‌پیوندد. رود بختیاری از ارتفاعات جنوبی اشترانکوه سرچشمه گرفته و در ابتدا به نام رود دره‌دایی در جهت عمومی شمال‌غرب به جنوب‌شرق جریان یافته و پس از اتصال با رودخانه گلستان که از فلات مرتفع جنوب الیگودرز سرچشمه می‌گیرد، به جهت جنوب متمایل شده و با رود وهرگان که از جنوب‌شرق به شمال‌غرب جریان دارد، همگام می‌گردد. سپس با دریافت آب شاخه‌های کوچکتر، رودخانه به سمت غرب تغییر جهت داده و در این بخش به نام زالکی شناخته می‌شود. سپس با شاخه نسبتاً بزرگی که از شمال به آن می‌پیوندد، جمع شده و به رود سزار متصل می‌شود. از این پس، این رودخانه دز است که جریان می‌یابد. (۱۰)
سرچشمه رود دز از کوه‌های لرستان و استان مرکزی است که از کنار شهرستان دزفول عبور نموده و در نزدیکی‌های شوشتر به شاخه شطیط وارد شده و از طریق شاخه شطیط در حوالی بندقیر به کارون ملحق می‌گردد. (۱۱)
سد دز
بر روی این رودخانه سد دز به ارتفاع ۲۰۳ متر و طول تاج ۲۱۲ متر قرار دارد و دریاچه‌ای به طول ۶۵ کیلومتر را در پشت خود دارد. این سد درفاصله ۲۳ کیلومتری شمال شرقی شهرستان اندیمشک قرار دارد. (۱۲)
رودخانة زهره (هندیجان)
از رودخانه‌های مستقل حوضة آبریز فرعی زهره - جراحی است که در جنوب شرق و جنوب شهرستان گچساران، جنوب شهرستان بهبهان و مرکز شهرستان هندیجان جریان دارد. منبع اصلی رودخانه زهره چین خوردگی‌های جنوبی زاگرس میانی است که کوه سفید در آن قرار گرفته است. دو شاخه اصلی اولیه زهره بنام‌های فهلیان و شور است که فهلیان یا اردکان از ارتفاعات اردکان فارس و شور یا خیر آباد یا آب شیرین از ارتفاعات دو گنبدان کهکیلویه و بویراحمد سرچشمه می‌گیرند. طول رودخانه زهره بیش از ۳۱۵ کیلومتر است و در برخی منابع آنرا تا ۴۹۰ کیلومتر نیز نوشته‌اند. (۱۳)
البته رودخانه‌های اشاره شده دراین مطلب مختصر، رود‌های مهم استان خوزستان هستند و رودخانه‌های کوچکتر دیگری هم در این استان وجود دارند مانند: رود هندیجان، رودخانه دورچ، رودخانه شاهپور، بالا رود، رود بهمنشیر و اروندرود.
اما همین مختصر میتواند شناخت نسبتا خوبی از رودخانه‌های پر آب و تاثیر گذار این استان ارایه دهد. رودخانه‌هایی که با زندگی و حیات این استان و حتی بخش جنوبی کشور گره خورده اند. رودخانه‌هایی که اگر نبودند جلگه‌های وسیع خوزستان هم نبودند، زیرا جلگه‌های وسیع و سرسبز این سرزمین طی میلیون‌ها سال از آبرفت همین رودخانه تشکیل شده است. رودخانه‌هایی که امید و زندگی در آن‌ها جاری است و جریان خروشان این رود‌ها جریان زندگی را درجنوب و جنوب غرب کشور استمرار می‌بخشد.
نویسنده: شاپور زبردست
منابع:
۱-ایرج ایرج افشار سیستانی، نگاهی به خوزستان: مجموعه‌ای از اوضاع تاریخی، جغرافیایی، اجتماعی، اقتصادی منطقه، چاپ دوم، تهران، انتشارات بلور، ۱۳۶۹. ص ۳۹ و ۴۰
https://lahzeakhar.com/Tourist-attractions-full-information/۲۵۰۱۳-۲- سد‌های کارون.
https://www.mehrnews.com/news/۳-خبرگزاری مهر، ۹۵۹۱۷۶،
۴- وبگاه رسمی تونل کوهرنگ سه، https://web.archive.org/web/۲۰۱۰۱۰۲۰۱۶۰۱۴۲/http://www.kohrang۳.com/VisitorPages/show.aspx?It emID=۱۸۴۸,۴۵،
۵-بررسی کیفیت آب رودخانه‌ی کارون، نویسندگان، نویسندگان:پگاه حسینی - علی رضا ایلدرومی و علی رضا حسینی، https://he.srbiau.ac.ir/article_۳۲۶۴.html، ص ۴۴، ۶-ایرج افشار سلطانی، نگاهی به خوزستان، نشر بلور) https://www.kwpa.ir/cs/ProjectsMgmt/۱۱۱/۱/و وب سایت سازمان آب و برق خوزستان.
http://mahabghodss.net/ExternalSites/new/proj_karkheh.aspx۷-سایت مهندسی مشاور مهاب قدس،
۸-ایرج افشار سلطانی، نگاهی به خوزستان، نشر بلور، ص ۴۵
بررسی وضعیت کیفی رودخانه مارون-جراحی: به قلم جمعی ازنویسندگان، محل انتشار: ۹-هفتمین سمینار بین المللی مهندسی رودخانه، https://getpaper.ir/htm۱۳۸۵.
http://jsu.ac.ir/index.aspx?pageid= ۱۰-وب سایت دانشگاه صنعتی جندی شاپور دزفول، ۷۹۳
https://khuzestankhabar.ir/information-khuzestan/۳۷۷۰۴۰/ ۱۱-نقشه رود‌های خوزستان.
https://www.dezdam.co.ir/default.aspx?tabid=۱۰۶، ۱۲-شرکت تولید و بهره برداری سد و نیروگاه دز) http://www.dezco.ir/home/views/۹، و پایگاه اطلاع رسانی شبکه آبیاری دز،
https://nature-bank.iranology.ir/description.aspx?id=id۸_۱۱۵۹&f=۱۱۳-وب سایت طبیعت ایران،