یادش به خیر؛ تابستان آن سال‌ها بوی رب گوجه خانگی از حیاط خانه مان تا هفت کوچه آن طرف‌تر می‌ رفت .

امیر و مهسا و مارال که همسایه بالایی مان بودند؛ فرهاد، فرزانه، فریبرز و فرحناز هم که ما فندق صدایش می‌کردیم، دم ظهر میهمان
ما و مادربزرگ می‌شدند.

جمع دختر خاله‌ها و پسر خاله‌ها که جمع می‌شد صدای خنده هایمان هم تا هفت خانه آن طرف تر سرک می کشید .
سفره ناهار که جمع می‌شد، فواره حوض کوچک حیاط خانه، شادی هایمان را روی تک تک آجر‌های خانه می‌ پاشید .

                                                     
دم غروب که بوی نان سنگک داغ و ریحان تازه در خانه می‌پیچید به صف می‌شدیم تا از دستان پر مهر مادربزرگ لقمه بگیریم.

                                                      
آن روزها، رب گوجه، آب غوره و لیمو بهانه‌ای بود برای دورهمی‌های ساده و شادمان. برای دید و بازدید‌های زود به زودمان. برای تکثیر خنده هایمان.
از آن روز‌های شاد و رنگی که شناسنامه پدر و مادر‌ها از اسم فرزندان، رنگ و رو می‌گرفت، چند دهه می‌گذرد.

روز‌هایی که دغدغه مادر، انتخاب نامی زیبا برای فرزند چهارمش بود تا با اسم فرهاد و فرزانه و فریبرز هم جور دربیاید.

                                                         
حالا سال هاست تک فرزندی، عادت و باور دیرینه مردمانی شده که معتقدند روزگار تعدد فرزندآوری به سر آمده است. از سویی شرایط اقتصادی و حمایت‌های ناکافی دولت از والدین برای فرزندآوری نیز بر این عقیده‌ی والدین صحه می‌گذارد.

به گفته کارشناسان در این سال‌ها مشکلات معیشتی که مادر را نیز مجبور به حضور در میادین اقتصادی کرده، در کنار بالا رفتن سن ازدواج، افزایش تجرد، افزایش سطح انتظارات اقتصادی و هزینه پرورش فرزندان، تأثیر به سزایی در کاهش باروری داشته است.

                                                                                  
از آن جا که جمعیت، نقطه مرکزى هر نظام اجتماعى محسوب می‌شود و اثرات زیادی بر خرده نظام‌هاى اجتماعى، اقتصادى، سیاسى و محیطى دارد، « با در نظر داشتن نقش ایجابی عامل جمعیّت در پیشرفت کشور، لازم است برنامه‌ریزی‌های جامع برای رشد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور متناسب با سیاست‌های جمعیّتی انجام گیرد * ».
به دلیل اهمیت این موضوع بود که رهبر معظم انقلاب در اردیبهشت سال ۹۳ سیاست‌های کلی جمعیت را ابلاغ کردند.
ایشان در این ابلاغیه ۱۴ بند را برای توسعه جمعیت کشور و راه‌های رسیدن به آن مطرح کردند و از دستگاه‌های مختلف خواستند که این سیاست‌ها را مدنظر داشته باشند.
 ايران سومین كشور سريع جهان در رسيدن به مرز سالمندي

به تایید بسیاری از کارشناسان و صاحب‌نظران پس از ۷ سال از ابلاغ سیاست‌های جمعیتی مقام معظم رهبری و تذکرات مکرر ایشان به مسئولان مبنی بر لزوم بازنگری در سیاست‌های جمعیتی کشور، اما روند سنی و باروری جمعیتی در ایران همچنان مطلوب نیست.
                                                       
هرچند دولت سیاست‌هایی را چون ارائه خدمات و تسهیلات ویژه به زوجین در نظر گرفته، اما حتی طرح «جوانی جمعیت» با وجود مشوق‌های بلندمدت و کوتاه مدت هم نتوانسته زوج‌ها را به تعدد فرزند آوری متمایل کند.

سعیده زارع ، کارمند ۳۶ ساله یکی از ادرات دولتی شیراز و مادر یک پسر یازده ساله است . اومی گوید به رغم ازدواج و بارداری در سن پایین و تمایل به داشتن فرزند بیشتر ، اما به دلیل شرایط اقتصادی به تک فرزندی رضایت داده است .

او که سهیم شدن در امور مالی خانواده را مهم‌ترین انگیزه برای کار بیرون از خانه می داند معتقد است : امروزه چند فرزندی کمتر تحت تأثیر انتخاب‌های خانوادگی است و غالباً مسائل کلان از جمله مسائل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه است که ترغیب شدن یا ترغیب نشدن خانواده به چند فرزندی را مشخص می‌کند.

پنجره طلایی جمعیت فارس در حال بسته شدن است
برخی کارشناسان، شرایط کنونی کشور را به لحاظ جمعیتی، پنجره طلایی توصیف کرده و خواستار مدیریت درست آن برای آینده شده اند.
به عقیده آنان اگر این روال ادامه یابد ایران در آینده با یک حفره جمعیتی روبه‌رو می‌شود.

هر گاه در جامعه‌ای حداقل ۷۰ درصد از جمعیت در بازه سنی ۱۵ تا ۶۴ سال (سنین فعالیت و کار) باشند، اصطلاحا آن جامعه در فرصت پنجره جمعیت قرار می گیرد .

به عبارت دیگر پنجره جمعیت فرصتی طلایی برای اصلاح ساختارهای جمعیتی و همچنین رشد و پیشرفت علمی و اقتصادی است که اگر مغتنم شمرده نشود نه تنها خود تهدید خواهد بود بلکه بعد از عبور از پنجره جمعیت امکان مدیریت و ترمیم ساختارهای جمعیتی و تحقق رشد و توسعه بسیار پایین و قریب به ناممکن می شود.

ایران تا حدود سال ۱۴۱۵ در فرصت پنجره جمعیت قرار دارد و از حدود ۲۰ سال آینده با بسته شدن پنجره جمعیت روبرو می شود براین اساس مهد تمدن نوین اسلامی برای اصلاح الگوی فرزندآوری، ارتقای ساختار جمعیت پایدار و در ادامه دست یابی به پیشرفت و توسعه همه جانبه، کمتر از ۲۰ سال زمان دارد و در غیر این صورت تا سه دهه آینده ایران اسلامی یکی از سه کشور سالمند جهان خواهد بود.

به گفته علیرضا انصاری مدیرکل ثبت احوال استان فارس در حال حاضر استان فارس با ۷۰.۹ درصد جمعیت فعال در وضعیت پنجره جمعیتی قرار دارد که این فرصت، عمر کوتاهی دارد و اگر به درستی هدایت شود می‌تواند به توسعه استان منجر شود ؛ در غیر این صورت به جای کمک به توسعه اقتصادی و اجتماعی، به مانع بزرگی در مسیر توسعه تبدیل می‌شود.

وی از کاهش نرخ رشد جمعیت استان خبر می‌دهد و نسبت به این مسئله ابراز نگرانی می‌کند چراکه براساس آمار، متوسط رشد جمعیت استان از ۱.۱۷در سرشماری سال ۹۰ به ۱.۰۸ در سرشماری سال ۹۵ کاهش یافته است.

همچنین براساس آمار نرخ رشد طبیعی جمعیت در استان که با توجه ولادت وفوت ثبت شده به دست می‌آید در سال ۱۳۹۸ حدود نه دهم درصد یعنی کمتر از یک درصد محاسبه شده که بیانگر تداوم کاهش نرخ رشد جمعیت در استان فارس است.

کرونا، قوزی بالای قوز

در این برهه حساس زمانی، شیوع ویروس کرونا اما  شرایط را پیچیده تر کرده است .

کارشناسان بر این باورند که پاندمی کرونا، کاهش ازدواج و باروری را شامل می‌شود و در آینده تبعات جبران ناپذیر را برای هرم سنی در کشور رقم خواهد زد 

  به گفته آن ها کرونا ، شدت نرخ باروری و فرزندآوری را تهدید می‌کند و به افزایش مشکلات جمعیتی دامن می زند ، مشکلاتی که تا پنجاه سال با آن دست به گریبان خواهیم بود.

به نظر کارشناسان در این برهه از زمان به واسطه ترس از مراجعه به مراکز درمانی ، پیشگیری از بارداری افزایش یافته و کاهش آمار فرزندآوری خود را بیشتر نشان می دهد به گفته آنان تنها می‌توان امید داشت این کمبود بواسطه مشوق‌هایی که توسط مسئولین وضع می‌شود پس از فروکش کردن کرونا تا حدودی جبران شود .

شیب تند کاهش نرخ باروری در ایران

حسینی ، کارشناس جمعیت شناسی و مطالعات آماری می گوید : بر اساس آمارهای موجود ، باروری در ۳۰ سال آینده شروع به کاهش خواهد کرد، از این رو مهمترین چالش جمعیتی کنونی کشور، کاهش سطح باروری است و پیری جمعیت موضوع جدی دیگر در آینده است.  
                                                  

او توضیح می دهد:در کشور سه گروه جمعیتی وجود دارد که شامل گروه جمعیتی کمتر از ۱۵ سال (جمعیت پایه)، گروه جمعیتی ۱۵ تا ۶۵ سال (جمعیت مولد) و گروه جمعیتی بالاتر از ۶۵ سال (سالمندان) است که این نسبت ها نباید تغییر پیدا کند.

به گفته وی نسبت سالمند باید کمتر از ۱۰ درصد جامعه باشد و گروه مولد هم باید حدود ۷۰ درصد جمعیت را تشکیل دهد تا بتواند چرخ اقتصاد را بچرخاند، گروه پایه هم باید حدود ۲۰ درصد باشد تا همیشه بنیان و ساختار جمعیتی کشور حفظ شود.

بنابراین نیاز است که شاخص ها برای فرزندآوری تغییر کند و کسانی که صاحب فرزندان بیشتری می شوند حمایت شوند ؛همان طور که بسیاری از کشورها از مولفه های حمایتی برای فرزندآوری استفاده می کنند به طور مثال فرانسوی ها پنج درصد تولید ناخالص خود را برای فرزندآوری هزینه می کنند.

فارس ، در دروازه پیری 

مطالعات آینده پژوهی جمعیت، نشان از پیر شدن استان فارس دارد به گونه‌ای که به گفته مدیرکل ثبت احوال استان فارس در ۳۰ سال آینده درصد جمعیت سالمندان در استان از ۶.۱ در سال ۹۵ به بیش از ۲۱ درصد افزایش خواهد یافت.

انصاری می‌گوید: میزان وابستگی جمعیت زیر ۱۵ سال و بالای ۶۵ سال به جمعیت فعال ۱۵ تا ۶۴ سال از ۴۱ در سال ۹۵، به حدود ۵۴ درصد در ۳۰ سال آینده می‌رسد.         
                                                

                                        این آمار نشان می دهد تقریبا یک دهم جمعیت استان فارس در رده سنی سالمندان قرار دارند.

وی درباره جمعیت شهر شیراز نیز می‌ گوید: جمعیت شیراز بر اساس بر آورد سال ۹۸؛ ۱میلیون و ۸۷۰ هزار نفر بوده که با مقایسه نرخ زاد و ولد سال ۹۷ و سال ۹۸ رشد جمعیت این کلانشهر با کاهش ۹.۹ درصدی روبه‌رو است.

به گفته مدیر کل ثبت احوال استان فارس روند کاهشی ثبت ولادت از سال ۹۵ در این استان آغاز شده و درصد کاهش با نرخ صعودی در حال افزایش است.

فارس در قعر جدول نرخ ولادت

براساس آمار موجود میزان ثبت ولادت که نشان‌دهنده تعداد ولادت ثبت شده در هر ۱۰۰۰ نفر جمعیت است در سال ۱۳۹۸ ، ۱۳.۳ در هر هزار نفر محاسبه شده و استان فارس با این نرخ در رتبه ۲۱ بین استان‌ها قرار دارد.

استان‌های سیستان و بلوچستان خوزستان و خراسان جنوبی بیشترین و استان‌های گیلان، مازندران و مرکزی کمترین نرخ ولادت را در سال ۹۸ به خود اختصاص داده‌اند.

طرح جهش جمعیت به کجا رسید؟

جعفر قادری، نماینده مردم شیراز و زرقان در مجلس شورای اسلامی معتقد است: افزایش سن ازدواج، شرایط اقتصادی سخت که به اذعان بسیاری مانع تشکیل خانواده و ازدواج  شده یکی از دلایل بالقوه کاهش رشد نرخ جمعیت در کشور و استان فارس است.

وی پیر شدن جمعیت را عاملی برای از دست دادن تحرک و پویایی کشور می‌داند و معتقد است که به تبع پیری جمعیت ابتکار، نوآوری، خلاقیت و یافته‌های علمی نیز در جامعه کاهش پیدا می‌کند.

قادری با یک رویکرد اقتصادی به این وضعیت می‌پردازد و می‌گوید: پیر شدن جمعیت هم انگیزه برای سرمایه‌گذاری را کاهش می‌دهد و هم اینکه در یک نگاه بالاتر جمعیت مسن هزینه‌هایی را به کشور تحمیل می‌کند.

به گفته نماینده مردم شیراز و زرقان در مجلس جمعیت مسن و پیر شدن جامعه ایرانی نه تنها به لحاظ اجتماعی و اقتصادی تاثیرات منفی دارد بلکه جایگاه و تاثیرگذاری کشور در معادلات منطقه‌ای و جهانی را نیز کاهش می‌دهد.

وی معتقد است که باید مشوق‌هایی برای فرزندآوری در نظر گرفته شود تا خانواده‌ها تشویق شوند و تعداد فرزندان خود را افزایش دهند.

قادری با اشاره به طرح جهش جمعیت در مجلس می‌گوید: مشوق‌های خوبی در این طرح پیش بینی شده تا بخشی از هزینه‌های فرزندآوری پرداخته و روندهای غلط گذشته نیز اصلاح شود.

کریمی جامعه شناس و پژوهشگر با نگاهی به دو دهه اخیر می گوید :  افزایش سطح سواد و تحصیلات افراد به ویژه زنان، گسترش شهرنشینی، صنعتی شدن امور، افزایش هزینه‌های زندگی، تغییر نگرش و تمایل خانواده‎ها به ویژه زوج‌های جوان در کاهش تعداد فرزندان، افزایش سطح بهداشت، کاهش سطح مرگ و میر (به ویژه مرگ و میر نوزادان) و در نتیجه بالا رفتن امید زندگی از جمله عوامل تأثیرگذار در کاهش رشد جمعیت بوده است .  

ایران در ۳۰ سال آینده پیرترین کشور جهان خواهد بود ؛ به طوری که از هر ۳ نفر تقریبا یک نفر بالای ۶۰سال سن دارد.

کاهش جمعیت از جنبه‌های مختلف یک کشور و آینده آن را تحت تاثیر قرار می‌دهد

بنابراین این روزها هشدارهای جدی از سوی جمعیت‌شناسان مبنی بر صفر شدن رشد جمعیت مطرح می‌شود که باید از سوی متولیان امر جدی گرفته شود و با فراهم کردن زیرساخت‌های مناسب زمینه ازدواج و فرزندآوری را مهیا کنند.

تله جمعیتی در کمین کشور

سید حامد برکاتی مدیرکل دفتر سلامت جمعیت و خانواده وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی می گوید: رشد جمعیت به زیر یک رسیده است و اگر نرخ جایگزینی جمعیت از ۱.۷ کنونی به ۱.۵ برسد به تله جمعیتی می‌افتیم و دیگر امکان جبران از بین می‌رود.

وی ادامه می دهد : جمعیت مولد دهه ۶۰ اکنون به سن میان سالی و به حدود ۴۰ سالگی رسیده اند و به زودی از سن باروری خارج می شوند.

برکاتی تنها راه برون رفت از این بحران جمعیتی را حمایت از خانواده  دانسته و می گوید: برای این کار باید اقدام کرد دیگر زمان حرف زدن و توصیه کردن گذشته است. باید شرایط و امکانات مناسب برای ازدواج جوانان فراهم شود .

نسخه مجلس، دردی از بحران جمعیت دوا می کند ؟

امیرحسین بانکی پور فرد، سخنگوی کمیسیون فرهنگی، پیری جمعیت را ابر بحران دانسته و هشدار می دهد: برای اینکه بتوانیم پیری جمعیت را جبران کنیم باید نهضت ازدواج و فرزندآوری را به وجود بیاوریم.

از همین رو بانک مرکزی مکلف شده تا نسبت به پرداخت تسهیلات قرض‌الحسنه ودیعه مسکن به میزان هفتاد میلیون تومان با بازپرداخت حداکثر ۲۰ ساله برای خانوار‌های فاقد مسکن که صاحب فرزند سوم در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ شده و یا می‌شوند، اقدام کند .

افزایش سه برابری یارانه خانواده‌ای دارای سه فرزند و بیشتر ،فروش خودرو به قیمت کارخانه ، وام قرض‌الحسنه ولادت، ده میلیون برای هر فرزند، اعطای ۱۵۰ متر زمین برای فرزندان سوم ، افزایش حق اولاد در فیش حقوقی کارمندان، کاهش تعرفه آب و برق و گاز، اعطای خانه سازمانی به خانواده‌های دارای سه فرزند و تخفیف‌های شهروندی بخشی از مشوق‌های طرح جوانی و افزایش جمعیت در کشور است .

اما ؛ راه حل چیست ؟

به گفته کارشناسان برای رسیدن به هدف مطلوب در قدم اول می بایست برای کاهش سن ازدواج، تسهیل شرایط ازدواج، کاهش آمار طلاق و حمایت‌ از درمان ناباروری زیرساخت‌های لازم را توسعه داد و در راستای فرهنگ‌سازی و تشویق جوانان به ازدواج و فرزندآوری، فرصت‌های شغلی و مسکن را مد نظر قرار داد.

ایجاد مشوق‌های جمعیتی یکی از راهکارهای افزایش جمعیت در بسیاری از کشورهای توسعه یافته دنیا است و بسیاری از دولت‌ها نیز تسهیلاتی را در این زمینه ارائه می‌دهند؛ کشورهای دیگر مانند اندونزی و کویت مبالغ قابل توجهی به‌عنوان وام ازدواج  پرداخت می کنند .
                                                       

در کشورهای اروپایی معافیت‌های مالیاتی، مرخصی‌های طولانی‌مدت زایمان و پس از زایمان با حقوق و مزایا، پرداخت مبالغ زیاد به ازای تولد هر فرزند به والدین، اعطای کمک هزینه‌های مالی فرزندان برای پیش دبستانی، دوران مدرسه و دانشگاه از مشوق های فرزند آوری است .

اصلاح سبک زندگی، مهمترین مولفه رفع کاهش نرخ جمعیت 

از ابتدای دهه هفتاد، شعار «فرزند کمتر زندگی بهتر» از درون زایشگاه جلوی چشم ما بود تا خیابان، پارک، درمانگاه، مدرسه، تبلیغات، فیلم های تلویزیونی و سینما.

در گذر زمان پژواک این شعار و تبلیغات مشابه آن،منجر به تغییر در سبک زندگی، بالا رفتن مؤلفه فردگرایی ، تجمل گرایی و پایین آمدن مسئولیت‌پذیری در خانواده ها شد .

مصباحی، کارشناس جمعیت و روانشناس بالینی ، اصلاح سبک زندگی را مهمترین مولفه کاهش نرخ جمعیت مطرح کرده و می گوید: موضوع اقتصادی به تنهایی عامل کاهش فرزندآوری نیست و بسیاری از افراد ثروتمند دیرتر ازدواج می کنند و کمتر هم بچه می آورند.
وی با اشاره به اینکه سبک زندگی صحیح باید در جامعه ترویج شود، می افزاید :در صورت اصلاح سبک زندگی، فرزند آوری نیز افزایش پیدا می کند.   
                                                             

او اقدام فرهنگی را لازمه خروج از بحران سقوط جمعیتی دانسته و می گوید : در کنار رفع موانع اقتصادی، فرهنگ سازی یا زدودن برخی فرهنگ های جدید و نوظهور نیز بسیار اهمیت دارد؛ متاسفانه امروزه فرهنگ تجمل گرایی میان خانواده ها رواج پیدا کرده و مردم با پیروی از سبکی غلط، تصور می کنند که باید تمامی امکانات و خدمات روز را در اختیار فرزندان خود قرار دهند.

مصباحی تاکید می کند :لازم است تا نهادها فرهنگی و تاثیرگذار در حوزه خانواده این الگوی افراطی و غلط را از خانواده پاک کنند، البته از بین بردن کامل آن ممکن نیست اما تلاش برای کاهش سطح آن و ارائه آموزش های مناسب در حوزه سبک زندگی قطعاً موثر خواهد بود.

به بیان این کارشناس بیشترین دلیل فرزندآوری کمتر، سبک زندگی است نه مسائل اقتصادی. به گفته  او افراد ثروتمند و شاغل دیرتر ازدواج کرده و با تاخیر، کمتر فرزند می‌آورند.
                                                                   

                                                                                                                              
به عقیده او و بسیاری از صاحب نظران،  تغییر سبک زندگی و افزایش فرزند آوری تنها با برنامه‌ریزی های علمی موثر ، مدون و مستمر فرهنگی در کنار حوزه اقتصادی میسر است وهمه رسانه‌های همگانی، سمعی، بصری و نوشتاری باید یک صدا برای تغییر سبک زندگی اقدام کنند.
مریم شمس 
خبرگزاری صداوسیما مرکز فارس

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
* برگرفته از سیاست های کلی جمعیّت ابلاغی از سوی رهبر معظم انقلاب
https://www.leader.ir/fa/content/11847