پخش زنده
امروز: -
گزارش مکتوب؛
نگاهی به تخریب آثار تاریخی در مهاباد از زاویه‌دید وندالیسم فرهنگی
وندالیسم یکی از معضلات مهم در زندگی‌های شهری است. پدیدهای که مانند بسیاری از مسائل اجتماعی دیگر نباید آن را از دریچه نگاه‌های فردگرایانه تحلیل کرد.
به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز مهاباد، در روزهای اخیر اقدام غیر فرهنگی و ناهنجار فردی در مهاباد که پیکره ماموستا هژار نویسنده، شاعر و مترجم کرد مهابادی را اتش زده بود موجب واکنش‌های متعددی از سوی مردم و مسئولان شد. اقدامی که گرچه با دستگیری عامل آن و پاکسازی پیکره به اتمام رسید اما یک پرسش برای فرهنگ دوستان و دغدغه مندان منطقه به جا گذاشته است. دلیل تخریب بناها و آثار تاریخی و فرهنگی چیست؟
در کمتر از یک سال اخیر چندین مورد از تخریب بناهای تاریخی و بی احترامی و تعرض به شخصیت‌های فرهنگی در مهاباد مشاهده شده است. نوشتن یادگاری بر روی گوردخمه تاریخی فخری‌گاه، تعرض به آرامگاه استاد محمد ماملی موسیقی‌دان و ترانه سرای کرد و دیوار نویسی مسجد جامع مهاباد و در نهایت آتش زدن پیکره ماموستا هژار از جمله این اقدامات است که در کمتر از یک سال گذشته شاهد آن بودیم.
در این گزارش نمی‌خواهیم رویکرد متوهمانه به این اتفاقات داشته باشیم؛ رویکردی که کم و بیش در برخی محافل و به ویژه فضای مجازی دیده می‌شود. آنچه در این روایت به آن خواهیم پرداخت نگاهی جامعه‌شناختی و تا حدودی علمی به این اتفاقات به عنوان نوعی ناهنجاری اجتماعی است. ناهنجاری که در علم جامعه شناسی از آن تحت عنوان وندالیسم یا تخریب‌گری نام برده می‌شود و علل و بسترهای شکل‌گیری این رفتار نیز سعی شده است از طریق این علم تبیین شود. 
یادگاری نوشتن بر روی آثار تاریخی و حتی درختان پدیدهای قدیمی در ایران است که همه به نوعی مصادیق آن را دیده‌ایم. اما میراث فرهنگی ایران سال‌هاست با این پدیده درگیر است. پدیدهای که این روزها نیز در اشکال مختلف ادامه دارد و حتی شدت و شکل و شمایل دیگری به خود گرفته و کار را فراتر از یادگاری نوشتن برده و به تخریب این آثار منجر شده است. اما از نگاه جامعه‌شناختی، همه این‌ها مصداق وندالیسم است. پدیدهای که در زندگی‌های شهری به وفور می‌توان مشاهده کرد و حتی آن را زاییده زندگی‌های مدرن دانست. از پاره کردن صندلی‌های اتوبوس‌های شهری تا دیوارنویسی‌های متعدد در جای جای شهر، از تخریب اموال عمومی نظیر صندلی‌های ورزشگاه در یک مسابقه ورزشی تا شکستن چراغ‌های روشنایی در سطح شهر و پارک‌ها، از تخریب محیط زیست تا آسیب زدن به تجهیزات سرویس‌های بهداشتی عمومی را می‌توان از این زمره دانست.
«وندالیسم» یا «تخریب اموال عمومی» یکی از انواع آسیب‌های اجتماعی است که سالیانه، هزینه‌های گزافی را بر سیستم مدیریت شهری تحمیل می‌کند. به عنوان مثال تنها در سال تحصیلی ۲۰۱۴-۲۰۱۵، در اسکاتلند، مجموع خسارات ناشی از اقدامات وندالیستی در مدارس، بیش از یک میلیون پوند برآورد شده است.
رسانه‌های آمریکایی نیز هر از چندگاهی خبر از تخریب یادبودهای تاریخی و آسیب‌دیدن مراکز فرهنگی و دینی در این کشور توسط وندالها می‌دهند. طبق گزارش رسانه‌ها، ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که پرتاب سنگ به سوی شیشه‌ها، خسارت زدن به ساختمان‌ها و کشیدن یادگاری و نقاشی بر دیوارهای شهری، در طی سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۶، حدود ۳۳ میلیون دلار هزینه بر روی دست مالیات‌دهندگان نیوزیلندی گذاشته است.
در ایران نیز بخش‌های مختلف شهری درگیر آسیب‌های ناشی از رفتارهای وندالیستی هستند و تخریبگران اموال عمومی، هزینه‌های گزافی را بر دوش سازمان‌های دولتی می‌گذارند. هرچند که برآورد دقیق و کاملی از هزینه‌های ناشی از رفتارهای وندالیستی در ایران وجود ندارد.
چند سال قبل مدیر مطالعات امور اجتماعی و فرهنگی مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران گفته بود که در 20 سال گذشته هزینه نگهداشت تهران 5 هزار میلیارد تومان بوده، اما در حال حاضر نیمی از هزینه‌های شهرداری تهران، هزینه‌های نگهداشت است که نیمی از همین میزان هم صرف ترمیم آسیب‌های وندالیسم می‌شود. پس ما پدیدهای چند وجهی مواجه هستیم که علاوه بر ایجاد هزینه‌های معنوی و تخریب آثار تاریخی، بار مالی سنگینی نیز بر دوش مدیریت شهری ایجاد می‌کند.
چه تعاریفی از وندالیسم وجود دارد؟
دو اندیشمند آمریکایی به نام‌های «مارشال کلینارد» و «رابرت میر»، معتقدند «وندالیسم عبارت است از تخریب اموال عمومی به صورتی مداوم و مکرر». «پاتریس ژانورن» جامعه شناس هم وندالیسم را نوعی روحیه بیمارگونه تعریف می‌کند که به تخریب تاسیسات عمومی نظیر تلفن‌های عمومی، صندلی‌های اتوبوس‌های شهری، مترو، ترن‌ها مسافربری، باجه‌های پست و مانند آن تمایل دارد.
کارشناسان و آسیب‌شناسان اجتماعی وندالیسم را در زمره انحرافات و بزهکاری‌های جوامع جدید دسته‌بندی می‌کنند و آن را عکس‌العملی خصمانه و واکنشی کینه توزانه نسبت به برخی از فشارها، تحمیلات، ناملایمات، اجحاف‌ها و شکست‌ها تحلیل می‌کنند.
رضا امیرخانی سردبیر روزنامه اطلاعات چند سال پیش در یکی از سرمقاله های این روزنامه به برخی از رفتارهای وندال‌گونه ما ایرانیان به ویژه در فضای مجازی اشاره کرد. او در این سرمقاله نوشت: "ريشه اين اصطلاح قومي به نام «وندال» از نژاد ژرمن، اسلاو بودند كه در قرن 16 ميلادي در اروپا مي‌زيسته‌اند. آنها به همه جا حمله مي‌كردند و هرچه مي‌ديدند تخريب مي‌كردند. قوم وندال قرن‌هاست كه منقرض شده است اما واژه ونداليسم در ادبيات اجتماعي جهان ماندگار شد."
وندال‌های امروزی نیز تفاوتی با وندال‌های دوران باستان ندارند. در تعریف علمی، افرادی که بی‌دلیل صندلی‌های چرمی اتوبوس‌های شهری را پاره می‌کنند، بر روی خودروهای شهروندان خط می‌اندازند، بر روی دیوارها یادگاری می‌نویسند، تابلوهای راهنمایی و رانندگی را تخریب می‌کنند و یا شیشه‌های ساختمان‌های مخروبه و چراغ‌های شهری را می‌شکنند، وندال شمرده می‌شوند. همچنین انجام اقدامات تخریبی در ورزشگاه‌ها نیز شکلی از وندالیسم شمرده می‌شود و یکی از نمونه‌های پرهزینه وندالیسم است. گزارش‌ها نشان می‌دهند آثار تاریخی و باستانی یکی از فضاهایی هستند که در صورت عدم نظارت مداوم، ممکن است هدف رفتارهای تخریبگرانه وندالها قرار گیرند.
علل ظهور وندالیسم چیست؟
بررسی‌های روان‌شناسی و تربیتی نشان می‌دهد وندالیسم غالبا ریشه اکتسابی دارد و از شرایط محیطی ناشی می‌شود. نوجوانان و جوانان متهمان اصلی این نوع رفتارهای خرابکارانه هستند و وضعیت اجتماعی شهرها نظیر سطح درآمد، تسهیلات رفاهی و معیشتی، محرومیت‌های طبقاتی، مهاجرنشینی و … وقوع آن را تشدید می‌کند.
عده‌ای معتقدند پرخاشگری اصلی‌ترین زیرساخت شکل‌گیری وندالیسم است. پرخاشگری یکی از مکانیزم‌های دفاع روانی برای تسلط بر محیط و کسب آرامش است. خشم و پرخاش زاده‌ی موقعیت‌های نامطلوب همانند ورشکستگی و فقر، دلتنگی و بی‌وفایی، درد و رنج، بیماری‌ها و …است. پرخاشگری در رویارویی با افراد با کتک، تحقیر، توهین، شکنجه و سرزنش‌های افراطی و … و در رویارویی با اشیاء با خرابکاری و ویرانگری نشان داده می‌شود. با این معیارهای و تعریف، برخی از کارشناسان معتقدند که پرخاشگری در مقابل افراد به تعبیر علمی سادیسم نامیده می‌شود و از پرخاشگری نسبت به اشیاء نیز تحت عنوان وندالیسم یاد می‌شود.
وندالیسم چه اشکالی دارد؟
در یک تقسیم بندی که درباره وندالیسم انجام گرفته است، آن را به دو نوع فردی و گروهی تقسیم می‌کنند وندالیسم گروهی با برنامه و هدفی مشخص اجرا می‌شود، اما وندالیسم فردی اغلب بدون برنامه و هدف مشخص است.. اگرچه وندالیسم گروهی بیشتر و آشکارتر یا پررنگ تر جلوه می‌کند، اما درعمل، آسیب‌های پنهان اجتماعی واقتصادی وندالیسم شخصی بسیار گسترده تر و عمیق تراست.
وندالیسم فرهنگی
اما نوع دیگری از وندالیسم که بیشتر در حوزه تخریب آثار تاریخی و فرهنگی دیده می‌شود به عنوان وندالیسم فرهنگی معروف است. در این نوع از وندالیسم تخریب کنترل نشده اشیای و آثار فرهنگی باارزش مورد هدف قرار می‌گیرد و فردی که این کار را انجام می‌دهد در اصطلاح جامعه شناسان وندال می‌گویند تخریب آثار تاریخی و فرهنگی از سوی جوانان و نوجوانان دارای عوارض و پیامدهای مادی و معنوی بوده که جنبه‌های عوارض انسانی را می‌توان بسیار فراتر دید.
در وندالیسم فرهنگی تخریب آثار تاریخی و به ویژه دیوار نویسی که بیشتر تحت عنوان یادگاری به چشم می‌خورد، افراد بدون توجه به ارزش فرهنگی و قدمت آثار باستانی اقدام به تخریب ناخواسته می‌نمایند و یادگاری نویسی از مصادیق وندالیسم فردی است که اغلب بدون برنامه و هدف انجام می‌شود. به گفته اغلب کارشناسان حوزه میراث فرهنگی دیوار نویسی یا وندالیسم از جدی‌ترین عوامل تخریب و نابودی آثار تاریخی است که می‌تواند زودتر از هر تهدیدی سرمایه‌های کشور را از بین ببرد.
برخی بدون آگاهی از عواقب رفتار خود، اقدام به تخریب آثار تاریخی می‌کنند. اما گروهی با وجود اطلاع از ارزشمندی آثار باستانی، با رفتاری مغرضانه، درصدد آسیب‌رسانی به این آثار هستند، بنابراین می‌توان گروه دوم را دچار اختلالات شخصیتی دانست.برخی صاحب نظران بیماری قرن حاضر را وندالیسم می دانند.
امیرخانی در بخش دیگری از سرمقاله خود درباره ریشه شکل گیری وندالیسم فرهنگی اینگونه می‌نویسد: "آن كه روي يك اثر چند هزار ساله تاريخي اسم خودش را مي‌تراشد، قطعاً بيمار است اما ممكن است در اين بيماري، خود چندان مقصر نباشد. فضاي اجتماعي و شرايط عمومي هرگز اجازه نداده است كه او خودش را «ابراز» كند و اين عقده متراكم، پس از ساليان، او را به «ابراز» خود به قيمت نابودي يك اثر فرهنگي چند هزار ساله مي‌كشاند."
با وندالیسم چه کنیم؟
صاحب‌نظران و کارشناسان، پیشنهادهای مختلفی برای مقابله با رفتارهای وندالیستی ارائه کرده‌اند. یکی از روش‌های اصلی مقابله با رفتارهای تخریبی، انجام اقدامات فنی و افزایش استحکام مصالح است. در این روش تلاش می‌شود تا با استحکام بخشی سازه‌های شهری، این سازه‌ها را در برابر تخریبگران، مقاوم ساخت. استفاده از شیشه‌های نشکن، بکارگیری پوشش‌های بادوام‌تر برای صندلی اتوبوس‌ها و نصب صندلی‌هایی مقاوم در برابر ضربه در ورزشگاه‌ها، از جمله روش‌هایی هستند که کارشناسان فنی، برای مقابله با وندالها، پیشنهاد می‌دهند. هرچند این روش‌ها ممکن است از میزان تخریب وندالها بکاهد، اما بطور حتم نمی‌تواند باعث حذف رفتارهای وندالیستی شود و بطور معمول، پس از مقاوم‌سازی یک بخش از امکانات شهری، وندالها به سراغ بخش دیگری از امکانات شهری می‌روند و آن بخش‌ها را تخریب می‌کنند.
اما مسئله مهم این است که از طریق نهادهای جامعه‌پذیری بتوان به این مشکل به صورت ریشه‌ای پرداخت. خانواده، آموزش‌وپرورش و رسانه‌ها سه نهاد مهم و تاثیرگذاری هستند که بسیاری از رفتارهای جوانان و نوجوانان ریشه در این نهادها دارد.
خانواده: اولين و مهمترين گروه است اما دولت‌ها به آن راهي ندارند. تأثير غير مستقيمي كه دولت‌ها مي‌توانند بر خانواده داشته باشند، به‌واسطه دو گروه دوم (يعني آموزش و پرورش و رسانه‌ها) است. نقش آموزش در جامعه از طریق مجرای صحیح بسیار مهم است چرا که آموزش از طریق مدرسه و معلمان کفایت نمی‌کند بسیاری از دانش آموزان عمل پدر و مادر را در خانواده حجت می‌دانند. در واقع عدم آگاهی افراد نشات گرفته از عدم آموزش صحیح است. سوای دانش‌آموزان ،بزرگسالان هم باید از آموزش برخوردار شوند چرا که بعد آموزشی ما در ارتباط با آثار فرهنگی و باستانی بسیار پایین است .
آموزش و پرورش: اين نهاد كاملاً در اختيار دولت‌هاست اما نه اين يك موضوع، بلكه دهها اتفاق ديگر نشان مي‌دهد كه دولت‌ها نتوانسته‌اند از اين نهاد استفاده بهينه كنند. به عبارتي آموزش و پرورش كماكان و مستمراً دچار ناكارآمدي است. اساتید دانشگاهها،دانشجویان رشته های فرهنگی،گردشگری و… می توانند بهترین سفیران برای انتقال اهمیت آثار تاریخی و مضرات وندالیسم برای عموم جامعه باشند تا علاوه بر انجام رسالت خود به عنوان یک کارشناس فرهنگی در جامعه به صیانت از میراث ملی که متعلق به همه مردم است بپردازند.
رسانه‌ها: نقش رسانه ها نیز در این راه بسیار مهم و سازنده است چرا که در دنیای کنونی هیچ ابزاری بیش از رسانه نمی‌تواند بر اطلاع‌رسانی، آموزش و تصویرسازی ذهنی مخاطبان تأثیر بگذارد. با توجه به اینکه مهمترین عامل در صیانت از آثار تاریخی افزایش آگاهی عمومی نسبت به ارزش آنهاست در حفاظت تنها شناخت علمی اثر کافی نیست و نوعی از شناخت همراه دوستی با آثار تاریخی- فرهنگی نیاز است که این شناخت را رسانه های دیداری،شنیداری و به ویژه دیجیتال به عنوان یک فرضیه ملی از طریق جامعه پذیری و درونی کردن آیین‌ها، آداب و رسوم، تشریفات، عادت‌ها و سنت‌های اجتماعی، می توانند به عموم جامعه منتقل نمایند. رسانه‌ها به خصوص رسانه‌های محلی می‌توانند با به تصویر کشیدن چهره ناخوشایند آثاری که مورد هجمه وندالها قرار گرفته‌اند و تاثیرات منفی آن بر جامعه ضمن تاثیرگذاری بر مرتکبان، در افراد بومی منطقه ایجاد حساسیت نموده و آنهارا ترغیب به حفاظت بیشتر از این اماکن نمایند.
افزایش مشارکت شهروندان در اداره امور شهری روش موثر دیگری است که مانع از ارتکاب رفتارهای وندالیستی می‌شود. تحقیقات نشان داده‌اند که هرچه مشارکت شهروندان در اداره محلات و مناطق مختلف شهری افزایش یابد، شهروندان نیز در قبال حفاظت از اموال عمومی، احساس مسوولیت بیشتری از خود نشان می‌دهند و حتی به صورت خودجوش مانع از آن می‌شوند تا وندالها به اموال عمومی آسیب بزنند. محققان بر این نکته تاکید می‌کنند که اگر با نوجوانان و جوانان نیز همچون بزرگسالان رفتار شده و به آنان مسوولیت‌های در حد سن آنها برای حفاظت از اموال عمومی و زیباسازی شهری سپرده شود، بطور حتم نوجوانان و جوانان نیز احساس مسوولیت بیشتری در قبال اموال عمومی از خود نشان خواهند داد.
وندالیسم یکی از معضلات مهم در زندگی‌های شهری است. پدیدهای اجتماعی که مانند بسیاری از مسائل اجتماعی نباید آن را از دریچه نگاه‌های فردگرایانه نظاره کرد. پدیدهای اجتماعی چند بعدی هستند و نباید به دنبال یک مقصر برای آن گشت. مقصر اصلی در پدیده اجتماعی وندالیسم جریان مدیریتی کشور است که نتوانسته مفهوم شهروندی را در جامعه نهادینه کند. مفهومی که اگر از طریق نهادهایی مثل آموزش و پرورش، خانواده و یا رسانه در جامعه نهادینه می شد، قطعا شاهد افرادی بودیم که به حق و حقوق شهروندی خود آگاه هستند و البته تکالیف و مسئولیت‌های شهروندی خود را نیز شناخته و به خوبی عمل می‌کنند. شهروندی مفهوم گمشده زندگی‌های شهری ما است.
گزارش از هادی خیری
نظر شما