خراطی خوزستان ؛ نقش و نگارهایی که به چوب جان می دهند

به گزارش خبرگزاری صدا وسیما مرکز خوزستان ؛ خراطی چوب یکی از گرایش‌های صنایع دستی چوب ایران و هنر صنعت بومی استان خوزستان است.

گرچه تاریخ قطعی پیدایش هنر خراطی را نمی‌توان مشخص کرد، اما با توجه به کاربرد چوب به عنوان یکی از نخستین مواد اولیه توسط انسان، می‌توان آغاز خراطی چوب را به دوره‌های پس از ابداع نخستین وسایل تدافعی چوبی مرتبط کرد.

در تصویر حکاکی شده روی یکی از مهر‌های استوانه‌ای یافت شده در چغامیش خوزستان متعلق به ۵۳۰۰ سال پیش، فردی روی چهار پایه نشسته و در دستش دوک نخ ریسی قرار دارد.

در این نقش برجسته پایه‌های چهار پایه و دوک نخ ریسی شواهدی بر وجود فن خراطی است به دلیل این که تنها راه ساخت این ابزار خراطی است همچنین نقش برجسته‌های عیلامی یافت شده در محدوده شوش و دزفول بیانگر حقایقی درباره رواج خراطی در آن دوره هستند.

اما بر پایه بررسی‌های انجام شده در منابع مختلف در دوره‌های کهن محصولات چندانی درزمینه خراطی چوب استان خوزستان ساخته نشده و یا در صورت وجود این محصولات، اطلاعی از این آثار به ما نرسیده است.

دزفول  ، خاستگاه خراطی سنتی چوب خوزستان

مهمترین مراکز رواج خراطی چوب در ایران در استان‌های خوزستان و مازندران قرار دارد.

امروزه در استان خوزستان، هنر خراطی چوب فقط در دو شهر دزفول ، بهبهان رواج دارد.

شهر دزفول مهم‌ترین مرکز خراطی سنتی چوب در خوزستان است.

به دلیل اهمیت هنر خراطی در شهر دزفول، نام برخی محله‌ها و القاب خانوادگی این شهر برگرفته از واژه‌ی خراطی است.

بازار قدیم دزفول دارای راسته‌ی مخصوص به نام راسته خراط‌ها است.

محله خراطان شهر دزفول که بخشی از بازار قدیم است، قدمتی ۲۰۰ ساله دارد، اما به طور حتم سابقه‌ی فعالیت خراطی چوب دزفول بیش از این تاریخ است.

با توجه به شرایط اقلیمی دزفول، شرایط بهره برداری از چوب درختان، همواره در این منطقه وجود داشته است.

اغلب محصولات خراطی دزفول با استفاده از یکی از گونه‌های درختی بومی به نام جغ (شیشم / جِک) تولید می‌شوند.

در گذشته محصولات خراطی چوب در زندگی اهالی بومی، کاربرد مصرفی داشتند و امروزه نیز با تغییر در فرم ، ابعاد ، رنگ و .. به طور کاربردی و یا تزئینی در اغلب مناطق کشور شناخته شده است ؛ و نیز در حوزه صادرات صنایع دستی دارای جایگاه ویژه هستند.

در سال‌های اخیر به دلیل اهمیت فرهنگی و اقتصادی خراطی، تولید کنندگان و نهاد‌های دولتی و خصوصی فعال در استان خوزستان به ویژه شهرستان دزفول توجه ویژه‌ای به هنر صنعت خراطی داشته اند.

به همین منظور موزه خراطی دزفول در محل زیر زمین خانه تاریخی تیز نو در شهرستان دزفول راه اندازی شد.

در موزه خراطی دزفول ۲۰۰ محصول خراطی چوب با هدف معرفی و حفظ هنر صنعت خراطی (به عنوان یکی از گرایش‌های بومی صنایع دستی دزفول) در معرض دید قرار دارد.

خراطی ، ریشه در زندگی دارد 

استاد عبدالرحیم فروتن از قدیمی‌های بازار دزفول است او سال هاست که با دستان هنرمندش بر چوب نقش می‌زند.

خراطی را از ۱۲ سالگی از پدر آموخت و حالا در آستانه ۶۰ سالگی ۴۸ سالی می‌شود که با تراشیدن چوب چراغ این هنر صنعت را روشن نگه داشته است.

حالا این روزها استاد به دنبال حفظ خراطی است تا در گذز زمان ، غبار فراموشی به خود نگیرد و به همین دلیل کار آموزش خراطی را دنبال می کند .

درکنارش سازه های چوبی ساخت دستش را هم به منزل می برد تا همسرش طرحی نو بر آنان در اندازد و عشق و هنر را با هم تلفیق کند .

ساختار ظاهری محصول خراطی دزفول

محصول خراطی چوب، نوعی محصول متقارن چوبی است که از طریق تراشیدن و شکل بخشی به قطعات چوب با بهره گیری از حرکت چرخشی دستگاه خراطی تولید می‌شود.

برای جلوگیری از تاثیر رطوبت و ایجاد ثبات در مقابل تغییرات جوی، تمام سطوح محصول خراطی چوب دارای پوشش شفاف مرغوب است؛ به طوری که رطوبت از هیچ نقطه‌ای در محصول نفوذ نمی‌کند و از روغن جلا به دلیل زرد شدن تدریجی و کاهش کیفیت محصول، استفاده نمی‌شود.

از میان محصولات خراطی چوب خوزستان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

لوازم آشپزخانه مانند: بشقاب، کاسه، ظرف میوه، قندان و.

قطعات مبل و دکوراسیون: پایه‌های میز و صندلی، آباژور، تختخواب و ...

لوازم سرگرمی و آموزشی: مهره‌های شطرنج و...

لوازم مورد نیاز پیشه‌های سنتی مانند: دسته داس، چرخ ریسندگی و ...

لوازم متفرقه: میل زورخانه، عصا

برخی محصولات خراطی با استفاده از طرح‌های سنتی مانند تذهیب، تشعیر، گل و مرغ ایرانی، نگارگری ایرانی و خوشنویسی تزیین می‌شود.
عیب‌های ظاهری محصول خراطی

ناصافی، عدم تعادل، استحکام کم، پوشش نامطلوب، ترک خوردگی، رنگ باختگی سطوح محصول، نفوذ حشرات و کپک زدگی و ... از جمله عیوب ظاهری محصول خراطی است.

رنگ بندی محصولات خراطی
رنگ بندی محصولات خراطی چوب اغلب شامل رنگ طبیعی ذاتی چوب‌ها (رنگ‌ها متنوع کرم از زرد مایل به سفید تا قهوه‌ای مایل به سیاه) است.

برخی از خراط‌ها محصولات را با پوشش زنگ دلخواه عرضه می‌کنند که این کار با رعایت نکات زیبایی شناسانه و مبانی رنگ، خللی در ارزش مادی و معنوی محصول خراطی ایجاد نمی‌کند.

چوب مورد استفاده در خراطی از نوع چوب خشک قابل حمل است.
این نوع چوب بعد از قطع درخت به مدت چند ماه در انبار مخصوص نگه داری شده و به آرامی خشک شده و به تعادل محیط رسیده است.

اگر چوب پیش از خشک شدن برای تولید محصول خراطی استفاده شود، رطوبت چوب درون باعث می‌شود که بافت‌ها وآوند‌ها نیمه خشک داخل چوب به یکدیگر فشار بیاورند و محصول در آینده به تدریج دارای ترک شود و عمر محصول خراطی کوتاه شود.

در خوزستان برای تولید محصولات خراطی، از چوب ذرختان جغ، کُنار، سپیدار، توت، زردآلو، گردو، نارون، شمشاد و بید استفاده شود.
اغلب محصولات خراطی بهبهان با چوب درخت سپیدار و محصولات شوشتر با استفاده از چوب درخت کنار تهیه می‌شوند.

بیشتر بخوانید : پرداخت ۸ میلیارد تومان تسهیلات کرونایی به فعالان صنایع دستی خوزستان

مواد مورد نیاز هنر صنعت خراطی
چوب
گلوتین
چسب چوب
لاک و الکل
سیلر
کیلر
پلی استر
بتونه چوب
ابزار‌های خراطی شامل دستگاه خراطی چوب، ابزار‌های برش و تراش، نون گاز ، پولاد، تراشنده (اسکلنه)، ابزار‌های جدا کننده، پرگار، کولیس ، سنباده ، سوهان چوب ساب تیشه و چکش و ... می‌باشد.

بعد از نگه داری چوب (با رطوبت ۱۸ درصد و ۲۵ درصد) به دور از موریانه و سایر حشرات مخرب طرحی برای آن در نظر گرفته می‌شود.
خراط براساس فرم نهایی به دو شکل مرغکی و کاسه‌ای سازه را شکل می دهد .

نویسنده : زهرا کیانی