دامپزشکی و نقش آن در رونق تولید و سلامت موادغذایی

به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما:  چهاردهم مهر هرسال به پاس زحماتی که قشر زحمتکش دامپزشک برای حفظ سلامت انسان‌ها می‌کشند، در سراسر جهان به نام روز دامپزشک گرامی داشته می‌شود. به این مناسبت درپژوهش حاضر، نقش و اهمیت دامپزشکی و چالش‌های آن را دردنیای امروز بررسی می‌کنیم.

تاریخچه
دانش دام پزشکی از دیرباز واز زمانی که بشر به اهلی کردن حیوانات نیازمند شد، اهمیت یافته است. برخی از دانشمندان معتقدند زمان پیدایش نباتات و حیوانات در زمین، حدود یک میلیارد و چهارصد میلیون سال پیش بوده است. در نتیجه انسان از اولین روز‌های حضور در زمین با این موجودات سروکار داشته ودر قرون واعصار مختلف اقدام به اهلی کردن آن‌ها کرده است. در فرهنگ اوستایی آمده است، فریدون اولین کسی بوده که در پزشکی و دامپزشکی تبحر داشته، زیرا پادزهر مارگزیدگی را ساخت و فیل را هم اهلی کرد. اولین مدرک دامپزشکی که مربوط به هزاره سوم قبل از میلاد و نوشته‌ای به خط هیروگلیف روی پاپیروس از مقابر مصری به دست آمده نیز درباره بیماری‌های چهارپایان توضیح داده است.

همچنین حدود ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد، تشکیلات اداری منظمی در نواحی سومر و عیلام وجود داشته که نشان می‌دهد دامپزشک به عنوان یک شخصیت تخصصی به جراحی حیوانات بویژه درمان شکستگی می‌پرداخته است.
امروزه با پیشرفت تدریجی این علم، دامپزشکی دیگر تنها به معنای درمان بیماری دام، نیست، بلکه به علت وجود برخی بیماری‌های مشترک میان انسان و دام، نقش مؤثری در بهداشت عمومی جامعه دارد و نبود آن، بدون شک به سلامت جامعه آسیب جدی وارد خواهد کرد.

در قانون سازمان دامپزشکی، کلمة «دام» به حیوانات اهلی، طیور، ماهی، زنبور عسل، کرم ابریشم، حیوانات آزمایشگاهی و حیوانات باغ وحش اطلاق می‌شود و مقصود از کنترل بهداشتی، اقدام‌هائی است که در پیش‌گیری و مبارزه با امراض دامی و بیماری‌های مشترک میان انسان و دام، لازم و ضروری است. از جملة وظایف سازمان دامپزشکی، بررسی بیماری‌های دامی، شناسائی مناطق و منابع آلوده و راه‌های سرایت و انتشار بیماری‌ها، تأمین بهداشت دام کشور، پیش‌گیری و مبارزه با بیماری‌های همه‌گیر، قرنطینه کردن دام‌ها و همکاری با وزارت بهداشت در امر مبارزه با بیماری‌های مشترک انسان و دام است.

در ایران، تشکیلات دامپزشکی در سال ۱۳۰۴ با شیوع طاعون گاوی آغاز شد¬ و با عنوان دفع آفات حیوانی و مؤسسه رازی و سپس درسال ۱۳۱۱ در قالب مدرسه دامپزشکی وسال ۱۳۱۶ بصورت دانشکده دامپزشکی به فعالیت ادامه داد. در سال‌های اخیر دانشکده‌های متعددی با ایجاد رشته‌های تخصصی به توسعه این رشته کمک کرده‌اند.

در تشکیلات وزارت جهاد کشاورزی، سازمان دامپزشکی به عنوان سازمانی مستقل وابسته به آن وزارت شناخته شده است. رئیس این سازمان مستقیم زیر نظر وزیر فعالیت می‌کند. شناسایی مناطق و منابع آلوده، راه سرایت و انتشار بیماری‌ها و مبارزه با بیماری‌های همه‌گیر و قرنطینه‌ای دام … از جمله وظایف این سازمان است.

حفاظت از سلامت و سرمایه
تضمین حفظ و حراست سرمایه دامی کشور که سرمایه‌ای پویا، دائمی و مولد است، بر عهده سازمان دامپزشکی کشور است.
با توجه به شناسایی ۸۵۰ نوع بیماری مشترک بین انسان و دام، دامپزشکی در خط مقدم تامین سلامت و امنیت تولیدات دامی و امنیت غذایی قرار دارد. همچنین در کنار وظیفه خطیر تأمین سلامت دام و تولیدات دامی، حفظ و حراست از سرمایه‌های دامی را نیز در دستور کار خود دارد.
از این رو شناخت توزیع فضایی واحد‌های تولید دامی (سنتی، نیمه صنعتی و صنعتی)، دامپزشکی‌ها (خصوصی و دولتی) و میزان بهره مندی این واحد‌ها از خدمات دامپزشکی باید همواره مورد پایش و بررسی قرارگیرد.

امروزه دانشمندان، دانش پژوهان و تعداد زیادی از دانش آموختگان مختلف علوم دامپزشکی، علاوه بر فعالیت‌های تخصصی در حیطه دامپزشکی، در کنار دیگر محققان در رشته‌های مرتبط، در مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی در رشد علوم و فن آوری‌های گوناگون، همکاری شایان توجهی دارند؛ از جمله در توسعه علوم پایه و زیست شناسی، فیزیولوژی، بیوشیمی، باکتریولوژی، ویروس شناسی، انگل شناسی، آسیب‌شناسی، علوم آزمایشگاهی، تحقیقات پزشکی، داروسازی، تهیه واکسن و سرم سازی و تدوین کتب، ضوابط و دستورالعمل‌های جدید امنیت غذایی فعالیت دارند.
اگر امروز ایران جزو ۱۰ کشور برتر تولیدکننده مرغ و تخم مرغ در دنیا و یکی از صادرکنندگان عمده مواد لبنی در منطقه است؛ به جرات می‌توان گفت توسعه این صنایع با تلاش و پیگیری دست اندرکاران بخش دام بویژه مرهون خدمت و حضور به موقع دامپزشکان در گوشه و کنار کشور می‌باشد.

نقش اقتصادی
دامپزشکی به عنوان متولی اصلی حفاظت از سرمایه‌های دامی کشور نقش خطیری را در رونق اقتصاد جامعه برعهده دارد. چراکه سرمایه‌های دامی بعد از نفت بیشترین نقدینگی را به خود اختصاص داده است.
درعین حال باید تاکید کرد دامپزشکی مجموعه‌ای است که فلسفه وجود آن حراست از بهداشت جمعیت دامی و به تبع آن جلوگیری از سرایت بیماری‌های مشترک بین انسان و دام است و قرار گرفتن آن در زیر مجموعه‌های تولیدی باعث می‌شود که بهداشت و کیفیت فدای تولید شود.
بر طبق قوانین سازمان تجارت جهانی WTO صادرات کالا‌هایی از قبیل فرآورده‌های خام دامی مانند پوست، سالامبور، تخم مرغ، عسل، گوشت قرمز، مرغ، ماهی و … فقط با گواهی قرنطینه دامپزشکی کشور مبدا، امکان پذیر است و این نشان دهنده نقش کلیدی این سازمان در صادرات و رونق اقتصادی کشور‌ها دارد.
بدیهی است به تبع انجام اقدامات بهداشتی دام در جهت حفظ سرمایه‌های دامی، نقش موثر دامپزشکی درگام بعدی درسلامت جامعه انسانی وتضمین سلامت و کیفیت فراورده‌های خام دامی بیش از پیش نمایان می‌گردد. در واقع اساس و پایه بهداشت و سلامت جوامع انسانی، به میزان بسیار زیادی هم به صورت بالقوه و هم به صورت بالفعل وابسته به بهداشت دام و فراورده‌های آن می‌باشد.

دامپزشکی در این بعد از مسئولیت خویش، علاوه بر تخفیف و از بین بردن راه‌های اشاعه بیماری در دام‌ها و حیوانات، در جلوگیری و توقف چرخه انتقال بیماری‌ها و آلودگی‌ها از دام و فراورده‌های خام دامی به جمعیت‌های انسانی رسالت بسیار مهمی دارد. فعالیت گسترده دامپزشکان و دانش آموختگان علوم دامپزشکی در نظارت بهداشتی بر کشتارگاه ها، کارخانجات بسته بندی فراورده‌های گوشتی و خوراکی، سرد خانه ها، کارخانجات تولید خورا ک دام و مراکز جمع آوری شیر و …. گواه انجام این وظیفه مهم می‌باشد.

پایداری تولید و اشتغال روستایی
دامپزشکی هرچند از نظر تشکیلاتی بدنه عریض وطویلی ندارد، اما در تامین امنیت غذایی، ارتقائ سلامت و بهداشت عمومی جامعه و اقتصاد ملی نقش بسیار مهمی دارد و در بحث زیر ساخت‌ها یکی از نهاد‌های تاثیر گذار در توسعه پایدار جامعه است.
عمده فعالیت دامپزشکی در سرتاسر کشور در راستای یکی از مهمترین وظایف و مسئولیت‌های این صنف، یعنی کنترل و پیشگیری از بروز بیماری‌های دامی، در معنای واقعی در روستا‌ها تبلور می‌یابد وبه این ترتیب نقش مهمی در حفظ اشتغال و معیشت روستا دارد.
امروزه به مدد تلاش و سخت کوشی نیرو‌های دامپزشکی، حتی در دورافتاده‌ترین مناطق کشور، اقدامات ارزشمندی در حوزه کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها در جریان است که نقشی مهم در سرزندگی و جریان حیات در اقتصاد روستایی دارد. هرچند تلاش سخت کوشان عرصه سلامت کشور در حوزه دامپزشکی منحصر به روستا و جمعیت دام روستایی نیست و امروزه توان تولید بالای کشور در واحد‌های صنعتی از بزرگترین واحد‌های دامداری تا وسیع‌ترین مراکز پرورش آبزیان و تا متراکم‌ترین واحد‌های مرغداری که امکان صادرات و ارزآوری برای کشور ایجاد کرده است، بواسطه اقدامات ارزشمند دامپزشکی کشور است.

دامپزشکان در حوزه پدافند غیرعامل
بسیاری از بیماری‌ها و عوامل بیماری‌زا در سطح جهان می‌تواند اهرم فشار علیه دیگران یا از بین بردن امنیت اقتصادی کشور باشد. کار دامپزشکان در این راستا و درچارچوب موضوع بیو تروریسم با ابعاد امنیتی، نقشی اساسی در پدافند غیر عامل و جلوگیری از هجمه میکروبی به صورت تعمدی و غیر تعمدی دارد. از جمله مصادیق عوامل بیوتروریسم که با درایت دامپزشکان کاهش یافته است می‌توان به کنترل بیماری‌های شاربن، تب برفکی و آنفولانزای طیور اشاره کرد.

چالش‌های پیش رو
پذیرش بیش از نیاز دانشگاه‌ها و افزایش دانش آموخته‌های دامپزشکی بیکار، یکی از مسائلی است که آینده این رشته علمی را با مخاطراتی مواجه می‌کند؛ چرا که در صورت بی توجهی به این معضل و رویگردانی دانشجویان از تحصیل، این شرایط پس از مدتی روندی معکوس به خود می‌گیرد.
تعداد ۱۱ دانشکده دامپزشکی دولتی، ۱۶ دانشکده دامپزشکی آزاد، ۱۸ آموزشکده و دانشگاه علمی، کاربردی و ۸ آموزشکده در مقطع کاردانی، سالانه دانشجو پذیرش می‌کنند؛ این درحالیست که به لحاظ کیفیت آموزش، دانشجویان در گذشته در مقایسه با زمان حاضر، بیشتر واحد‌های درسی را به صورت عملی در مراکز صنعتی می‌گذراندند که این امر موجب ارتقاء مهارت تخصصی و عملی آن‌ها می‌شد؛ موضوعی که امروزه از آن غفلت می‌شود.

چالش دیگر، برخی از تفکرات غلط است. بسیاری از بیماری‌های انسان و دام مشترک است. برخی تصور می‌کنند اگر حیوان از بین برود، بیماری انسان هم از بین می‌رود. درست است که شروع بیماری از دام است و به طور تصادفی به انسان منتقل می‌شود، ولی چنانچه دام از بین برود، میکروب‌ها سیر تحول خود را طی می‌کنند و جای خود را تغییر می¬ دهند و به سراغ انسان می‌روند. پس محیط زیست حیوانات باید سالم بماند چرا که برای سلامت انسان‌ها بسیار مهم است. بهترین محصولات دامی در روستا و عشایر تولید می‌شود بنابراین برای ارتقاء وضعیت بهداشتی این تولیدات، طرح دامپزشک روستا دراین مناطق باید بیش از پیش تقویت شود.

به هرحال خشکسالی و شیوع بیماری‌های مشترک دام و انسان یکی از بزرگترین مسائل امروز در حوزه دامپزشکی است. حدود ۶۰ درصد عوامل بیماری زا بین انسان و دام مشترک هستند و حدود ۷۵ درصد از بیماری‌های نوظهور مانند کرونا منشاء جانوری دارند. علاوه بر این، برای اینکه یک محصول دامی مطمئن تولید شود بایدبه پست‌های قرنطینه‌ای ورود و خروج دام بیشتر حساس باشیم.

در مجموع با توجه به چالش‌های معاصر، نظیر تغییرات اکوسیستم، گسترش واحد‌های تولیدی، آلودگی‌های میکروبی و شیمیایی در محیط زیست، ایمنی مواد غذایی، بیماری‌های عفونی در حال ظهور و ...، ضرورت همکاری‌مشترک دامپزشکی و پزشکی در شناسایی، تشخیص و پاسخگویی به تهدید‌های بهداشتی، عوامل بیوتروریسم و به طور کلی سلامت اکوسیستم بسیار حائز اهمیت است.

 
منابع
- فرهنگستان علوم http://www.ias.ac.ir/index.php/۲۰۱۵-۰۹-۲۱-۰۸-۰۲-۰۴/۶۳۹-۲۰۱۶-۱۰-۰۴-۰۳-۱۹-۵۷
- پایگاه خبری حکیم مهر http://hakimemehr.ir/fa/news/۴۵۳۹۰
- خبرگزاری ایمنا https://www.imna.ir/news/۳۹۲۰۴۰/
- پایگاه اطلاع رسانی دولت https://dolat.ir/detail/۳۱۳۴۲۲/
- خبرگزاری ایرنا https://www.irna.ir/news/۸۴۳۹۳۹۸۷