تیرماه سیزده شو؛ کُهن جشن مازندران

به گزارش خبرگزاری صداوسیمای مازندران، «تیرماه سیزده شو» همان جشن تیرگان در زبان محلی مازندرانی و جشن معروف ایرانیان باستان است که مصادف با دوازدهم آبان برگزار می‌شود.

درباره تاریخچه جشن تیرگان نیز روایات مختلفی وجود دارد؛ برخی پیروزی کاوه بر ضحاک و جشن مهرگان را مبنای جشن می‌دانند و برخی مردم معتقدند؛ تیرگان شب تولد حضرت علی (ع) است، ولی برخی نیز معتقدند؛ جشن تیرماه سیزده شو یکی از کهن‌ترین جشن ایرانیان و مردم استان مازندران است و ارتباطی به تولد حضرت علی (ع) ندارد و عده‌ای هم بر این عقیده اند که جشن تیرماه سیزده در تاریخ پیش از اسلام در ایران وجود داشته است.

در این شب با برپایی آیین‌های ویژه و آماده کردن خوراکی‌های سیزده‌گانه جشن گرفته می‌شود.

در این آیین که به"لال زنه شو"، "تیر ماه اعید" و"شش زنه شو" مرسوم است، چند روز پیش از اجرای مراسم مقدمات برگزاری تدارک دیده می‌شود. عده‌ای به تمیز کردن منزل پرداخته و به آماده سازی مواد غذایی جهت پخت غذا‌های ویژه، شیرینی، آرد کردن گندم و برنج برای تهیه خوراکی‌های مرسوم می‌پردازند.

در این شب افزون بر خوراک‌هایی که مناسب میهمانی است بنا بر رسم، خوراکی‌های ویژه‌ای تدارک دیده می‌شود و برخی نیز برای این جشن خوراکی‌هایی همچون "کاچی" نوعی حلوا، شیرینی "پِتی بَزه نون" و "کماج" تهیه می‌کنند و افراد خانواده با جمع شدن در کنار یکدیگر، گردو، سنجد، شیرینی، میوه و چای می‌خورند.
پختن شیرینی، پشته زیک، پیسته کانده، فراهم کردن کاندس، ولیک، تهیه سمنو از ماه قبل و سر بریدن مرغی محلی و تهیه خوراکی از آن در شب از دیگر مقدمات برگزاری مراسم است.

در مراسم تیرماه سیزده شو؛ تمامی خانواده‌ها، شب دوازدهم آبان کنار هم جمع می‌شوند و تا پاسی از شب به خوردن تنقلات و گوش دادن به قصه و افسانه‌های بزرگ‌تر‌ها سپری می‌شود، در گذشته در غروب روز سیزده، جوانان هم با در دست داشتن چند ترکه بلند با کیسه‌ای که به انتهای آن بسته شده، همراه کودکان به در خانه‌ها رفته و با سر و صدا و کوبیدن چوب به در خانه‌ها و لال‌بازی و شعر «لال بیَمو، لال بیَمو، پارسال و پیرار بیَمو، چِل بَزِن دیگه بَزِن، لال اِنِه لالَک اِنِه، سالو ماه ارزون بوه، لال مار رسوا نَوِ، لال اِنِه لالَک اِنِه، پار بورده امسال انه» را سر داده و از صاحب خانه تقاضای هدیه می‌کردند و صاحب خانه نیز اغلب به آن‌ها پول، میوه و شیرینی می‌داد.

شگون چوب خوردن از لال نیز از دیگر برنامه‌های مخصوص این جشن است، به گونه‌ای که در این شب شخصی با لباس مبدل، دستمالی به سر بسته و صورتش را سیاه می‌کند و مانند لال‌ها با کسی حرف نمی‌زند. این شخص که او را لال، لال مار و لال شیش می‌گویند با همراهی چند نفر وارد خانه‌های محل می‌شود و با چوب و ترکه‌ای که در دست دارد، ضربه‌ای به ساکنان خانه می‌زند.
مازندرانی‌ها، آمدن لال را به خانه و کاشانه خود به فال نیک می‌گیرند و باور دارند که «لال» هر کس را بزند تا سال دیگر مریض نمی‌شود.

ابتدا لال در عصر روز دوازدهم تیر ماه تبری حمام کرده و در برخی مناطق خود را با آب سرد رودخانه می‌شوید سپس با سیاه کردن صورت خود البسه ویژه خود را به تن کرده و به همراه سایر اعضای گروه که آن‌ها نیز وسایل و ادوات مورد نیاز خود را از قبل فراهم کرده‌اند شروع به اجرای مراسم می‌کند. لال لباسی بلند بر تن داشته که گاه به رنگ مشکی است. در برخی نقاط چادری بر سر نهاده و کلاهی پشمین بر سر گذاشته و در برخی دیگر مناطق دهان خود را با دستمال و گاه پارچه می‌بندد، صورت خود را با زغال یا دود سیاه می‌کند. سایر نفرات از جمله لال مار، شیش دار و کیسه دار دارای لباس معمولی بوده و کودکان همراه نیز البسه معمول خود را بر تن دارند. لال در پیشاپیش گروه به درب تک تک منازل روستا رفته و با ورود به درون اتاق بدون هیچ گونه کلامی با یکی از ترکه‌های موجود در دست‌های شیش دار یکایک افراد حاضر در منزل را با ضربتی می‌نوازد. این ضربه به پهلو‌ها و شکم افراد زده شده و اعتقاد بر این است که این عمل به خوش یمنی و برکت دهی منجر می‌شود، اگر در منزلی زنی نازا یا دختران دم بخت حضور داشته باشند لال ضرباتی بیشتر به ان وارد کرده تا زنان زایا شده و دختران نیز تا حضور دوباره لال در سال آتی ازدواج کنند. در برخی مناطق از جمله روستای چالی شیرگاه، افراد معتقدند که ضربات ترکه‌های لال شخص را تا سال دیگر از بیماری‌ها ایمن می‌کند

شیش دار شخصی است که قبل از آغاز مراسم با شمارش دقیق منازل روستا به همان تعداد ترکه‌هایی از درخت توت و بید فراهم می‌کند. با جداسازی برگ‌ها و حتی کندن پوست، آن‌ها را در بسته‌هایی مشخص آماده و حمل می‌کند. جنس این ترکه‌ها حتماً باید از توت یا بید باشد. شخص کیسه دار نیز کیسه‌ای پارچه‌ای که گوشه آن به هم گره زده حمل می‌کند تا انعام دریافتی را در آن جای دهد.
همچنین از دیگر اقدامات لال، ترکه زدن به حیوانات نازا و درختان بی ثمر است که با پادرمیانی فردی و ضمانت دادن این‌که تا سال آینده این نقیصه برطرف خواهد شد لال از ادامه ترکه زدن خودداری می‌کند، اگر فردی از ترکه زدن لال به خود ممانعت کند ضربات ترکه بیشتری از سوی لال بر او وارد می‌شود.

البته در پی برگزاری مراسم لال به هیچ عنوان اجازه صحبت کردن ندارد در صورت به سخن آمدن از سوی افراد حاضر، شخص لال مورد تنبیه ترکه دار قرار می‌گیرد. اگر لال پرسشی یا سخنی با افراد داشته باشد با اشاره و همراه با حرکت دادن ترکه به سایرین تفهیم کرده و لال مار در این مواقع منظور و هدف وی را به سایرین انتقال می‌دهد، شیش دار تنها مسئول حمل ترکه‌های به هم بسته شده توت یا بید است.
لال سپس ترکه را در پشت بام منزل یا در میان چاچ (بخش چوبین و زیرین سقف‌های که با گیاهان یا تخته پوشش می‌یافت) نهاده و افراد منزل آنرا متبرک دانسته و تا سال آینده آن را در محلی امن نگه می‌داشتند. در برخی مناطق وجود این ترکه را سبب برکت بام و محصولات و غلات نگهداری شده و نیز مدافع در مقابل موجودات موزی از جمله موش و سوسک می‌دانستند.

هدایای اعطایی به گروه از سوی صاحب خانه شامل پیسته گنده (شیرینی ویژه‌ای به حجم یک پرتقال که از ترکیبات آرد، برنج، مغز گردو همراه با ماده‌ای شیرین از جمله شکر، عسل یا دوشاب خرمالوی وحشی تهیه می‌شود) حلوای گندم (شیرینی به حجم یک عدد گردو که از آرد گندم و ماده‌ای شیرین آماده می‌شود) گردو، تخم مرغ، پشته زیک (شیرینی ویژه‌ای که از کنجد و شیره خرمالوی وحشی تهیه می‌شود)، سیب، میوه و در مواردی نیز پول نقد داده می‌شود که این کالا‌ها و مبالغ به فرد کیسه دار تحویل می‌شود.
به طور معمول در پایان مراسم افراد در منزلی گرد هم آمده و پس از تعیین کل میزان انعام، کالا و پول نقد و آن را بین افراد به نسبت لال دو سهم و سایرین هر کدام یک سهم تقسیم می‌کنند؛ اگر ترکه دار فردی خردسال باشد سهم او نیز کمتر از میزان بالا خواهد بود.

اما در حال حاضر این رسم در شهر‌ها کاملاً منسوخ شده و تنها در برخی نقاط کوهستانی به ندرت قابل مشاهده است، در مناطقی از شهرستان نور، رسم شال اندازی نیز در این شب اجرا می‌شود؛ این مراسم که در مناطق مرکزی مشاهده نمی‌شود احتمالاً ره آورد اقوام کُرد مهاجر در مناطق غربی مازندران است که این رسم و آیین کهن در سال ۹۱ به ثبت رسیده و در حافظه ملی جای گرفته است.