پیگیری ثبت ملی ۳ اثر وقفی موزه وقف همدان

 

وی با اشاره به معرفی و تاریخچه این آثار افزود: یک نسخه خطی تاریخ حبیب‌السیر است که اثر مربوطه یکی از نسخه‌های برتر مجموعه نسخه‌های خطی کتابخانه موقوفه مرحوم بهاءالملک به شمار می‌آید که هم اکنون در موزه وقف شهر همدان نگهداری می‌شود.

 

مدیر موزه وقف همدان به مشخصات نسخه‌شناسی و کتاب‌شناسی این اثر اشاره و گفت: نویسنده، حبیب‌السیر معروف به خواندمیر است و موضوع تاریخ فارسی و تاریخ کتابت نیز به ۸۹۶ هـ. ق برمی‌گردد. جلد یک آن مربوط به تزئینات دارای یک سرلوحه زیبا و ۱۰ صفحه مشجر و مذهب است که با خط بسیار زیبا نوشته شده، اما دو ورق از صفحات مشجری بعد از صفحۀ اول سقط شده است.

 

وی به توصیف ابعاد و تزئینات پرداخت و تصریح کرد: این جلد در ۳۸*۲۵ سانتی متر قطر ۳/۵ سانتی متر تزیینات جلد زیبا و نفیس است، یک ترنج در مرکز که دارای زمینه گلبهی با تزیینات گل و مرغ، شرفه‌ها در اطراف، چهارسر ترنج در چهار جهت اصلی و چهار لچکی با تزیینات گیاهی، جلد سیاه و در دو ردیف حاشیه کاری شده که یکی با تزیینات مکرر S، دارای رنگ پریدگی است.

 

محمدی با بیان اینکه نوشته‌های در درون فرم‌های دندان موشی قرار گرفته‌اند در توصیفات اوراق داخل کتاب نیز افزود: ابعاد برگ‌ها ۳۶/۸*۲۴ سانتی‌متر تعداد سطر در هر برگ ۲۰ سطر، ابعاد جدول کشی‌ها ۲۵*۱۵/۵ سانتی متر، بعد از آستر بدرقه و در صفحه اول تذهیب به صورت نقاشی انجام شده است.

وی گفت: فرم تذهیب در دو قسمت تاج و کتیبه است و در آن از رنگ سیاه استفاده شده، رنگ‌های متنوع دیگری به ترتیب سبز، شنگرف، مشکی، طلایی، سبز، نارنجی، نخودی و بنفش در جدول‌کشی‌ها به کار رفته است.

 

مدیر موزه وقف همدان با اشاره به اینکه در این نسخه در اطراف جدول‌کشی‌ها از شرفه‌ها برای تزیین استفاده و حدفاصل بین سطور با آب طلا تزیین شده و روی آن‌ها گل‌هایی با رنگ‌های متنوع کشیده شده است ادامه داد: این تزیینات در صفحه بعد هم تکرار شده، حد فاصل دو صفحه یکبرگ کاغذ پوستی برای جداسازی این دو صفحه قرار داده شده است.

 

وی گفت: در صفحه هفتم هم فاصله‌های بین سطر‌ها با آب طلا و بدون تزیینات دیگری آراسته شده، تا پایان کتاب همه صفحات جدول‌کشی است و صفحه دیگری در اوایل کتاب باز با آب طلا و تزیینات گل و گیاه آرایش شده است. م

 

محمدی با بیان اینکه فصل اول کتاب در اواسط اوراق به اتمام می‌رسد و سرلوحه بعدی هم مانند اولی است، اما در تزیینات از عناصر متفاوتی استفاده شده است گفت: یکی از صفحات کتاب با تزیینات زیبای خطایی‌ها شرح مبارزه امام علی (ع) را با عمرو نوشته، سرلوحه بعدی هم دارای تزیینات متفاوت و در کتیبه موضوع نوشتار را با رنگ سفید بر زمینه طلایی نگاشته‌اند که نام خلفای راشدین در آن دیده می‌شود.

 

وی بیان کرد: دو صفحه اول با تزیینات پرکار مثل ابتدای کتاب و یک برگ کاغذ مجزا بین آن‌ها قرار دارد و آخرین صفحه کتاب نیز همان تزیینات را دارد و همراه با سنه ۸۹۶ که در پایان نوشته انتصاب این کتاب را به دوره تیموری قطعی می‌کند. در صفحه آخر تشعییر نیز دارد، ۲۴۴ ورق، حاشیه نویسی ندارد.

 

مدیر موزه وقف همدان گفت: بهاءالملک شخصی فرهیخته بود که ضمن وقف اموال خود و ایجاد یکی از بزرگترین موقوفات کشور کتابخانه شخصی خود را نیز وقف کرد و آن آثار را به رسم امانت و به حکم وقف به آیندگان سپرد.

 

وی خاطرنشان کرد: اداره کل اوقاف استان همدان ضمن پاسداشت این میراث ارزشمند توانست دو نسخه از مجموعه وی را به ثبت ملی برساند، ضمن اینکه خانه بهاءالملک در همدان که بعد‌ها تبدیل به درمانگاه موقوفه شد نیز در سال ۱۳۸۴ به ثبت ملی رسیده است.

 

محمدی با اشاره به پیگیری ثبت ملی «پنجه وقفی» آستان مقدس شاهزاده حسین (ع) گفت: این اثر مربوط به بقعه شاهزاده حسین (ع) شهر همدان است که در فرآیند راه‌اندازی موزه و طی بررسی بقعه از محل انبار بقعه به دست آمد.

 

وی گفت: در فرآیند بازخوانی کتیبه‌های حک شده بر روی آن مشخص شد این اثر در سال ۱۱۳۵ هـ. ق مقارن با آخرین سال سلطنت شاه سلطان حسین صفوی ساخته شده است. کتیبه وقفی حک شده بر روی این شیء حکایت از وقف شدن این اثر پس از ساخت به منظور اجرای مراسم آیینی محرم است و واقف یا واقفین به این منظور این شیء را تولید و وقف کرده‌اند.

 

مدیر موزه وقف همدان با تاکید به اینکه ویژگی بارز این شیء تلاش متولیان برای نگهداری و بهره‌برداری از آن به منظور اجرای نیت عزاداری حضرت سیدالشهداء (ع) مندرج بر روی پنجه است گفت: این ویژگی به صورت بازپیرایی‌های پیاپی و متنوع بر پیکره شیء قابل تشخیص است که شامل جوشکاری، سیم‌کشی و پیم زنی بر روی آن است.

 

وی با بیان اینکه از جمله مهمترین آثار تولیدی در مساجد و بقاع متبرکه که همزمان با شکل‌گیری هیات‌های عزاداری و رونق آن‌ها ساخته می‌شد، نماد‌های مذهبی همچون عَلَم، کتل، علامت و پنجه‌ها بودند گفت: این اشیاء با توجه به سلیقه و توان سازندگان در اندازه‌ها و گونه‌های مختلف تهیه و تولید می‌شد.

 

محمدی تصریح کرد: بر اساس کتبیه مندرج بر روی این شیء می‌توان گفت در دوران شاه سلطان حسن صفوی ساخته شده و به آستان شاهزاده حسین (ع) وقف شده و سپس در دوران‌های مختلف در سوگواری‌های محرم مورد استفاده قرار گرفته است.

 

وی با اشاره به اینکه سنت وقف در میان مردم همدان به ویژه قشر مذهبی آن در دوران صفوی از جایگاه مهمی برخوردار بوده گفت:مردم به حفظ موقوفات ولو یک پنجه‌ی وقفی اهتمام داشته و خود را ملزم به اجرای نیت واقف می‌دانسته‌اند.

 

مدیر موزه وقف همدان با بیان اینکه این شیء معرف رواج و رونق سنت وقف در میان مردم شهر همدان و درک مردم از این سنت در دوران صفوی است، سومین اثر مورد پیگیری در ثبت آثار ملی را «کتیبه تخفیف بازار همدان» عنوان کرد و گفت: تاریخ تهیه آن به سال ۱۲۷۵ هـ. ق (دوران ناصری) باز می‌گردد و جنس آن از نوع سنگ مرمر یا مرمریت است.

 

وی با بیان اینکه خط به کار رفته در این کتیبه از نوع خط نسخ کتیبه‌ای است، اما کمی نامنظم نوشته شده افزود: شکل کلی آن به صورت مکعب مستطیل است، اما در قسمت بالا و بنا بر سنتی که در طراحی کتیبه‌های دوران قاجار رایج بوده به صورت گوشه‌دار (مثلثی) ساخته شده است.

 

محمدی با اشاره به اینکه بازار همدان یکی از بازار‌های کهن کشور و دارای بافت معماری منسجم و منظمی است افزود: این بازار با دارا بودن اجزاء و عناصر مختلف از جمله راسته‌ها، سراها، تیمچه‌ها، کاروانسراها، سراها، مسجد‌ها و... به لحاظ شناخت فرهنگ عمومی مردم همدان و نیز روند شکل‌گیری شهر دارای اهمیت است.

 

وی با بیان اینکه از جمله عناصر و اجزاء این بافت کهن می‌توان به آثار منقول موجود در آن اشاره کرد که در پژوهش‌های همدان‌شناسی کمتر به آن‌ها توجه شده است اضافه کرد: کتیبه‌ها از جمله عناصر وابسته به معماری در بافت بازار همدان هستند که در سال‌های اخیر برخی از آن‌ها شناسایی و معرفی شده و نهایتا به ثبت رسیده‌اند.

 

مدیر موزه وقف همدان با بیان اینکه یکی از این کتیبه‌ها که تاکنون ناشناخته مانده «کتیبه تخفیف بازار همدان» است افزود: با توجه به متن کتیبه می‌توان دریافت در آن مقطع از تاریخ شهر همدان برخی اصناف از جمله آرایشگران و گرمابه‌داران از تخفیف ویژه حکومت برخوردار شده‌اند، البته جدا از این که آن تخفیف شامل حال این اصناف شده یا نه نشان دهنده فعل و انفعالات اقتصادی در بازار همدان است.

 

وی با تاکید به اینکه تاکنون ۶ اثر از آثار موزه وقف به ثبت ملی رسیده است گفت: نسخه خطی نهج البلاغه قرن ۷ هجری، نسخه خطی کتاب قانون بوعلی مربوط به دوره صفوی، سنگ مزار قاضی جهان (وزیر شاه تهماسب) مربوط به دوره‌ی صفوی، وقفنامه سنگی مسجد پیغمبر مربوط به دوره قاجار، کتیبه تخفیف بهمن میرزا مربوط به دوره قاجار و کتیبه عضدالدوله قاجار مربوط به بازار همدان از موره وقف به ثبت ملی رسیده‌اند.

 

محمدی با بیان اینکه موزه وقف همدان غنی‌ترین موزه وقف کشور و دارای یک‌هزار قطعه اشیاء و آثار ارزشمند است گفت: هدف اصلی این موزه شناخت فرهنگ وقف و نیکوکاری و انعکاس و انتقال آن به جامعه است.

 

وی با اشاره به اینکه موقوفات همدان یکی از غنی‌ترین منابع شناخت فرهنگ ایرانی اسلامی است گفت: همدان نخستین استان کشور است که در مسیر شناخت و معرفی فرهنگ وقف و بازنمایی آن به صورت علمی اقدام کرده است.

 

مدیر موزه وقف همدان افزود: راه اندازی موزه وقف همدان با مجوز رسمی وزارت میراث فرهنگی و چاپ نخستین اثر در خصوص یکی از مهمترین موقوفات استان (موقوفه بهاالملک) ذیل دانشنامه استان از گام‌های بنیادین و اساسی اداره کل اوقاف به شمار می‌آید.