امروز بیش از هر زمانی نیازمند علوم انسانی اسلامی هستیم

 

محمدباقر قالیباف در ادامه ضمن گرامیداشت یاد متفکر مجاهد، آیت‌الله مطهری، یادآور شد: علامه شهید مرتضی مطهری (ره) باور داشت تحقق تمدن اسلامی، به علومی «برگرفته از جهان‌بینی توحیدی» نیاز دارد؛ چرا که علم وقتی جهت‌دار می‌شود که در بستر جهان‌بینی قرار گیرد. ایده «بازاندیشی و بازسازی در علوم انسانی» بر مبنای معارف اسلامی از همین نگاه سرچشمه می‌گیرد. شهید مطهری با تیزبینی خاص خود، ده‌ها سال پیش به این نتیجه رسیده بود که جامعه اسلامی و حکومت اسلامی، هر دو نیازمند علوم انسانی اسلامی هستند. بنابراین، «بازخوانی و بازسازی انتقادی علوم انسانی موجود»، «احیا و بازتولید علوم اسلامی» و «تولید علوم انسانی اسلامی» در منظومه فکری ایشان از لوازم تشکیل حکومت اسلامی و جامعه اسلامی هستند.

 

رئیس مجلس شورای اسلامی در ادامه با بیان اینکه همه می‌دانیم پیروزی انقلاب اسلامی که امر ملی را احیا کرد و مردم را به مرکز ثقل اداره کشور آورد، بر مبنای باور‌ها و ایده‌های امام (ره) شکل گرفت، عنوان کرد: ایشان اسلامی شدن نهاد علم برای رهایی از فرهنگ شرق‌زدگی و غرب‌زدگی را برای برپایی حاکمیت اسلام ضروری می‌دانست؛ همچنان که نقش مردم را باور داشت و مردم را میدان‌دار همه تحولات می‌دید.

 

محمدباقر قالیباف در ادامه با اشاره به اینکه در واقع، اسلامی شدن و مردمی شدن در مکتب امام (ره)، مثل دو شاخه در هم پیچیده و به هم وابسته هستند، بیان داشت: مردمی شدن، مطالبه اسلام است و اسلامی شدن مطالبه مردم و هیچ‌کدام بدون دیگری شدنی نیست. آنچه پیوند این دو را تفسیر کرده و شرح و تفصیل می‌دهد و به توصیه و تجویز می‌رساند، علوم انسانی اسلامی است. 

 

رئیس مجلس بر همین اساس با بیان اینکه به همین دلیل ما معتقدیم که امروز پس از گذشت بیش از چهار دهه از پیروزی انقلاب اسلامی، نخبگان و نهاد‌های علمی از دو جهت می‌توانند منشاء تحول در علوم انسانی باشند، اظهار کرد: یکی از جهت تأثیر باور و پایبندی به مبانی دینی و معارف اسلامی در تغییر سرنوشت عمومی مردم؛ دوم نتایج حاصل از عملکرد چله اول انقلاب برای حرکت بر اساس آن معانی و معارف. به عبارت دیگر، این دو عنصر مهم، یعنی معارف اسلام و تجربه حکمرانی باید به‌طور مستمر مورد تحقیق و تأمل علوم انسانی قرارگیرد. علوم انسانی اسلامی فقط حاصل برداشت ما از مبانی نظری اسلام نیست بلکه حاصل تجربه زیسته ما بر اساس این مبانی نیز هست. عالم و محقق علوم انسانی اسلامی از تکرار ایده‌آل‌ها به جایی نمی‌رسد، بلکه وظیفه اصلی او تحلیل دقیق وضعیت موجود و ارائه راهکار عینی برای رسیدن به وضعیت مطلوب است تا اثر کار علمی او برای منافع عمومی ملموس شود.

 

رئیس نهاد قانونگذاری کشورمان ادامه داد: در چله دوم انقلاب اسلامی، حداقل از دو نظر بیشتر از هر زمان و دوران دیگری به علوم انسانی اسلامی نیاز داریم؛ نخست سازمان دادن به زیست عمومی مردم و دوم حکمرانی بر پایه آموزش و ارزش‌های دینی.

پ

محمدباقر قالیباف در ادامه با تأکید بر اینکه هم نظام حکمرانی نیازمند فهم وضعیت و فهم مسئله‌هایی است که باید در هر شرایطی برای آنها راه‌حل پیدا کند و هم جامعه ما نیازمند مراجعه به علوم انسانی اسلامی است، بیان کرد: متأسفانه در سال‌های گذشته نخبگان، بیشتر درگیر انکار یا اثبات علوم انسانی اسلامی بوده‌اند و در نتیجه به تولید گزاره‌های عقلانی و عملیاتی برای شناخت و حل مسائل زندگی مردم کمتر توجه شده است. در حالی که خود تجربه‌های جمعی ما، چه موفق و چه ناموفق، منبعی برای تولید و تکثیر الگو‌های علوم انسانی اسلامی است. اگر علوم انسانی اسلامی مسائل عینی جامعه و حکومت را به رسمیت نشناسد و در خدمت تفسیر وضعیت و حل آنها نباشد، در عمل مسئله‌ای حل نخواهد شد و مصداق «عِلم لایَنفَع» خواهد بود. 

 

رئیس مجلس در ادامه تصریح کرد: امروز که در نزدیکی پنجاه سالگی انقلاب اسلامی قرار داریم، از یک طرف با انباشت مسائلی مواجه هستیم که جامعه پیش روی نهاد علم در کشور قرار داده، اما پاسخ درخوری برای آنها تولید نشده است؛ از طرف دیگر نظام حکمرانی گزینه‌های روی میز متنوع و موثری برای حل مسائل انباشته خودش ندارد. نتیجه هر دو، دلزدگی و ناکارآمدی است. چون جامعه تا وقتی انعکاس مشکلاتش و راه‌حل‌های کارآمد برای آنها را در علوم انسانی اسلامی نبیند و به رسمیت نشناسد، مزایا و فواید آن را درک نمی‌کند و کاربر یافته‌هایش هم نخواهد بود. در نتیجه حاصل تلاش عالمان و محققان در این زمینه، از پشتوانه حمایت عمومی برخوردار نخواهد شد و رشد نخواهد کرد. 

 

رئیس دستگاه تقنینی کشور در ادامه با بیان اینکه اگر موضوعی به گفتمان تبدیل شود، آن وقت مردم خود به مطالبه‌گران عمومی تحقق آن تبدیل می‌شوند و جامعه علمی هم آن را به‌طور تخصصی مطالبه می‌کند، گفت: به این ترتیب، پیگیری آن برای نظام حکمرانی هم ضرورت دارد و هم مشروعیت پیدا می‌کند. اگر چنین فضایی حاکم شود، کشور را به سمت اصلاح و تحول امور می‌برد، نه تخریب و عقبگرد. در این شرایط، نظام حکمرانی ما موظف است در وهله اول فضا را برای تولید و رقابت ایده‌ها و اندیشه‌های معتبر در زمینه علوم انسانی اسلامی فراهم کند. ثانیا خودش را با نتایج حاصل از تلاش و تأیید جامعه علمی علوم انسانی اسلامی وفق دهد. ثالثاً آن دسته از پژوهش‌های علوم انسانی اسلامی که به حل مسائل عامه مردم و تأمین خیر عمومی نزدیک‌ترند را با اولویت در دستورکار خود قرار دهد.

 

محمدباقر قالیباف همچنین با تأکید بر اینکه نه تقلید در علوم انسانی و نه تحقیر علوم اسلامی، هیچ‌کدام چرخ‌های زندگی ایرانی و حکمرانی ایران را راه نمی‌اندازند، اظهار داشت: باید به دور از دعوا‌های متعصبانه‌ای که در شأن نهاد علم نیست، رویکرد‌های افراطی و تفریطی را در نگاه به علوم انسانی اسلامی کنار بگذاریم. واقعیت این است که علوم انسانی اسلامی پروژه‌ای شکست‌خورده نیست، اما پروسه‌ای ناتمام است؛ آن هم با اقتضائات خاص خود که باید توسط صاحب نظران امانت‌دار، به دقت وارسی شود، اما به نظر می‌رسد زمان برای ما به سرعت درحال سپری شدن است. چه مردم در زندگی روزمره خود و چه نظام حکمرانی در اداره کشور هیچ‌کدام از یافته‌های علوم انسانی اسلامی بی‌نیاز نیستند، اما نمی‌توانند برای نتایج خاص آن همیشه منتظر بمانند یا در کلیات به سر کنند.

 

رئیس مجلس همچنین با تأکید بر اینکه یکی از سیاست‌های قطعی در حکمرانی کشور باید رونق دادن و دامن زدن به اصل تفکر و اندیشه‌ورزی باشد که پایه و مایه اصلی عقلانیت اسلامی است، با اشاره به یکی از فرمایشات مقام معظم رهبری در دهه شصت، که می‌فرمایند «حکومت اسلامی، آن حکومتی است که مردم را به فکر کردن دعوت می‌کند و هدایت ذهن مردم را به عهده می‌گیرد»، اظهار داشت: این یعنی اگر وضعیت فکری کشور رو به افول برود، ما به عنوان سیاست‌مدار و حکمران مسلمان در برابر آن مسئول هستیم؛ البته هم رونق مهم است، هم جهت. اما تا رونقی نباشد، جهت درست پیدا نخواهد شد. افول تفکر و عقلانیت، یک وضعیت غیراسلامی است! سنت الهی این است که اگرجامعه از تفکر و حکومت از قوه حُکم بر اساس تعقّل خالی شود، به انحراف و انحطاط کشیده می‌شود.

 

محمدباقر قالیباف در ادامه با اشاره به سخنرانی دو سال قبل خود در اختتامیه چهاردهمین دوره جشنواره فارابی، گفت: همچنان معتقدم ما در دهه ۹۰ از نظر رونق اندیشه‌ورزی هم وضعیت خوبی نداشته‌ایم و حالا در دهه ۱۴۰۰ با آثار و عواقب آن روبه‌رو هستیم. وقتی فکر از حرکت بایستد، الگو‌ها و گزاره‌های حکمرانی هم یا کم می‌شوند یا پوچ و در نتیجه نارکارآمدی و نارضایتی، تولید و بازتولید می‌شود. نتیجه استمرار این وضعیت، ناحکمرانی یا حکمرانی ناشایست خواهد بود. اگر اداره کشور بر اساس علم، تعقّل و خِرَد تعطیل شود، در بهترین حالت، همه‌چیز به حال خود رها می‌شود تا بدون پشتوانه نظری و با عمل‌گرایی منفی و موقعیت‌زده اداره شود. حالت بدتر این است که دچار جمود و تحجّر شویم که ما را به جهنم انحراف از اسلام می‌برد درحالی که خیال می‌کنیم در صراط مستقیم هستیم! باید هر دو رویکرد مقلّدانه و متحجّرانه را کنار گذاشت، چرا که اولی اصل، امکان و ضرورت علوم انسانی اسلامی را انکار و دومی رشد علم و تعقّل را در جامعه سرکوب می‌کند. تقلید و تحجّر هم زمان و هم اندازه، راه حکمرانی اسلامی کارآمد را بر ما می‌بندند.

 

رئیس مجلس افزود: اینکه رهبر انقلاب چند ماه پیش مجدداً بر احیای نهضت علمی و نرم‌افزاری تأکیدکرده‌اند را دست‌کم نگیریم. ایشان سکان هدایت کشور در مسیر اسلام و انقلاب را در دست دارند. وقتی ایشان «خیزش جدید علمی» را پس از گذشت دو دهه مطالبه می‌کنند، یعنی اولاً شتاب رشد علمی ما کم شده و با نیاز‌های ما سازگار نیست؛ ثانیاً جایگاه علوم انسانی در رشد و پیشرفت کشور که در این مدت مغفول بوده، باید احیا شود. 

 

محمدباقر قالیباف همچنین ادامه داد: تجربه حکمرانی چهار دهه اخیر می‌تواند و باید یکی از منابع تولید دانش برای علوم انسانی و اسلامی باشد، البته این به معنای آن نیست که این علوم را توجیه‌گر عمل خود کنیم؛ اما می‌توان با دید نقادانه و خلاقانه به این تجربه‌ها نگاه کرد و از دل آن گزاره‌ها و الگو‌های علمی پیشنهاد داد و پیش روی جامعه علمی گذاشت. پس تجربه چله اول انقلاب، یکی از منابع تولید دانش انسانی و اسلامی است؛ به ویژه برای دانشگاه جامع امام حسین (ع) نگاه تمدنی به گذشته و آینده این تراکم تجربی، بسیار کلیدی و حیاتی است.

 

رئیس قوه مقننه اضافه کرد: از طرف دیگر تولید، توسعه و ترویج علوم انسانی اسلامی، با پیدا کردن نقاط مشترک با علوم انسانی جریان اصلی (Main Stream) یا انتقادی (Critical Approach)، گره خورده است. ما نه می‌خواهیم چرخ را از نو بسازیم، نه می‌توانیم از اشتراک تجربه‌ها و استفاده از دستاورد‌ها و یافته‌های دیگران بی‌نیاز باشیم. نه از یادگیری فراری هستیم، نه می‌خواهیم تا ابد مقلّد و شاگرد باقی بمانیم. شاید یکی از آسیب‌های جریان تحول در علوم انسانی اسلامی در کشور ما طی حدود بیست ساله گذشته شاید همین باشد که نتوانسته موضعی متوازن را پیدا کرده و روی آن بایستد.

 

محمدباقر قالیباف در ادامه با بیان اینکه اگر نظام حکمرانی دینی کارآمد می‌خواهیم، «مدیریت علم و حکمرانی علم» را هم باید جدی بگیریم؛ و این یکی از جا‌هایی است که علوم انسانی اسلامی می‌تواند ورود بنیادی و راهبردی داشته باشد، تأکید کرد: باید بدانیم کجا و چگونه می‌توانیم میراث علمی تمدنی خود را به کار بگیریم و حتی با دیگران به اشتراک بگذاریم و کجا و چگونه می‌توانیم از دستاورد‌های نظری و تجربی دیگران برای پیشرفت خود استفاده کنیم. برای همین، به‌روزرسانی نقشه جامع علمی کشور با تأکید بر جایابی علوم انسانی اسلامی یکی از اولویت‌های ماست. با این حال نمی‌خواهیم یک سند بالادستی دیگر به روی طاقچه اتاق مدیران اضافه کنیم، بلکه می‌خواهیم برای یک نبرد تمام‌عیار شناختی-تمدنی که همین امروز درگیر آن هستیم یک کالک عملیاتی داشته باشیم. آن وقت مسئولیت، نقش و سهم خودمان را در این میدان پرمخاطره، اما فرصت‌ساز پیدا می‌کنیم.

 

رئیس مجلس در پایان با بیان اینکه مجلس شورای اسلامی با بازوان قوی علمی و فکری خود یعنی نهاد‌هایی مثل مرکز پژوهش‌ها، مرکز تحقیقات اسلامی قم و مرکز اسناد و کتابخانه مجلس هم می‌تواند و هم وظیفه دارد که برای هم‌افزایی با نهاد‌های فعال در جریان تولید و توسعه علوم انسانی اسلامی همکاری کند، اظهار کرد: این شاید یکی از بهترین دریچه‌های طرح مسئله و به رسمیت شناختن مسئله در جریان علوم انسانی اسلامی باشد که با حکمرانی علم در کشور مرتبط است. ما تا قدرت تفکر علمی نداشته باشیم که مشکلات خود را تبدیل به مسأله کرده و بعد مسأله را به رسمیت بشناسیم، نمی‌توانیم آنها را حل کنیم. تشریح چگونگی پرداختن به چنین امری در شأن این‌دست همایش‌های علمی است و ما در خانه ملت، برای استفاده و بهره‌برداری از یافته‌ها و دستاورد‌های آن در عرصه‌های حکمرانی اقتصادی، مدیریتی و سیاسی، فرهنگی و اجتماعی و محیط زیست آماده هستیم.