۱۷ شهریور؛ روزی که مردم ایران سرنوشت خود را رقم زدند

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما؛ ۱۷ شهریور سالروز شهادت ده‌ها نفر از مردم انقلابی ایران است که برای احقاق حقوق خود از جان‌شان هم دریغ نکردند. در ادامه راهپیمایی‌های مردمی که از ۱۳ شهریور به اوج رسیده بود، هزاران نفر در میدان ژاله تهران و دیگر شهر‌های کشور به خیابان‌ها آمدند؛ اما با تانک‌ها و سربازانی مواجه شدند که آماده شلیک بودند.

توجیه آنها برای مقابله با مردم، اعلام حکومت نظامی بود که روز قبل در شورای امنیت ملی تصویب شده بود. این شورا پس از برگزاری بزرگ‌ترین راهپیمایی مردم تهران و شهر‌های مختلف ایران در روز ۱۳ شهریور (عید فطر)، و دو روز بعد از آن تشکیل جلسه داد و در همان جلسه برای ۱۲ شهر از جمله تهران، حکومت نظامی شش‌ماهه وضع کرد.

ساعت ۶ صبح روز ۱۷ شهریور، رادیو خبر اعلام حکومت نظامی را منتشر کرد، اما حدود ساعت ۷:۳۰ میدان ژاله مملو از مردمی بود که به حکومت پهلوی اعتراض داشتند. کمی نگذشت که رگبار گلوله از زمین و هوا به سمت مردم شلیک شد.

مردم مانند برگ‌های خزان یکی پس از دیگری روی زمین می‌افتادند و هیچگاه تعداد دقیق کشته‌شدگان مشخص نشد. دولت شریف امامی که با شعار «آشتی ملی» به قدرت رسیده بود، تعداد کشته‌شدگان را ۹۸ نفر و زخمی‌ها را بیش از ۲۰۰ نفر اعلام کرد، اما شمار قربانیان و زخمی‌ها آن‌قدر زیاد بود که حتی برخی نمایندگان مجلس شورای ملی نیز به عملکرد دولت اعتراض کردند.

این نمایندگان، در حالی که مجرم اصلی را محمدرضا پهلوی می‌دانستند، با حمله شدید به شریف امامی در جلسه معرفی اعضای هیئت دولت و ارائه برنامه دولت در ۱۹ شهریور ۱۳۵۷، مجلس را به نشانه اعتراض ترک کردند. برخی نیز با انتقاد از برقراری حکومت نظامی و کشتار دسته‌جمعی مردم، این اقدامات را مغایر قانون اساسی و متمم آن دانستند و دستوردهندگان و مجریان آن را مجرم خواندند. البته شریف امامی ادعا کرد که تظاهرات و شعار‌های مردم از روز ۱۵ شهریور به بعد، علیه نظام سلطنتی و موجودیت کشور بوده و کم‌کاری در پیشگیری از آن، می‌تواند عواقب وخیمی برای کشور به دنبال داشته باشد.

اما فاجعه به حدی بود که  گروه‌های سیاسی و احزاب داخلی و خارجی واکنش نشان دادند. جنبش حزب اسلامی و حزب توده در محکومیت این کشتار بیانیه صادر کردند. شاپور بختیار هم از افراد جبهه ملی، هر گونه آشتی و نزدیکی با دولت شریف امامی را غیرممکن دانست. برخی گروه‌های خارجی مانند احزاب کمونیست کشور‌های اروپایی ازجمله فرانسه و اسپانیا هم فاجعه ۱۷ شهریور را نقض حقوق بشر و ضد انسانی خواندند.

 با این حال، جیمی کارتر، رئیس‌جمهور آمریکا، در تماس تلفنی با محمدرضا پهلوی حمایت خود را از وی اعلام کرد و واقعه ۱۷ شهریور را مسئله‌ای داخلی ایران دانست. این موضع‌گیری باعث تقویت روحیه رژیم شد، اما در داخل کشور شرایط به‌سرعت رو به وخامت گذاشت.

دولت شریف امامی تلاش کرد با نرمش‌هایی خشم مردم را فرونشاند، اما این اقدامات چندان تأثیری نداشت و تنها تأخیری موقت در روند اعتراضات ایجاد کرد.

در همین حال، امام خمینی در پیامی تأکید کرد که شاه باید برود و از مردم خواست نهضت اسلامی خود را تا رسیدن به پیروزی ادامه دهند.

این شد که اعتصاب‌های گسترده در نقاط حساس، به‌خصوص شرکت نفت، برق، کارخانه سیمان و سازمان آب و مخابرات و حتی بازار و دانشگاه‌ها باعث ناتوانی دولت شریف‌امامی در مهار بحران و استعفای وی شد. پس از شریف امامی نیز دو دولت ازهاری و بختیار نتوانستند کنترل اوضاع را به دست بگیرند. به باور برخی ناظران خارجی، بحران ایران تا پیش از شهریور ۱۳۵۷ قابل مهار بود و پهلوی در معرض خطر جدی قرار نداشت؛ اما گسترش تظاهرات در این ماه، به‌ویژه کشتار ۱۷ شهریور، موجب سیل گسترده اعتراضات و زمینه‌ساز پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن همان سال شد.

امام خمینی (ره) در سال ۱۳۵۸ به مناسبت سالگرد واقعه خونین ۱۷ شهریور، این روز را از «ایام‌الله» دانسته و آن را روزی خواندند که ملت ایران برای احقاق حقوق خود خون دادند. امام خمینی (ره) تأکید کردند که این روز باید در یاد‌ها بماند تا نسل‌های آینده از آن درس بگیرند و از مسیر انقلاب اسلامی منحرف نشوند.

واقعه ۱۷ شهریور یک نقطه عطف مهم در مسیر انقلاب بود. این کشتار وحشیانه نشان داد که سرکوب مردم نه تنها آنها را ساکت نمی‌کند، بلکه بر خشم و نفرت نسبت به رژیم می‌افزاید و مردم را متحدتر می‌کند. این روز باعث شد اعتراضات به سرعت گسترش پیدا کند و حمایت گسترده‌تری در داخل و خارج کشور پیدا کند. پیام امام خمینی که بر ادامه مبارزه و ایستادگی تأکید داشت، به مردم امید و انگیزه داد تا راه خود را تا رسیدن به پیروزی ادامه دهند. به همین دلیل، ۱۷ شهریور به عنوان یکی از ایام‌الله باقی ماند تا نسل‌های بعدی نیز اهمیت ایستادگی و مقاومت را فراموش نکنند.

پژوهشگر و نویسنده:طیبه السادات حسینی