فرونشست زمین، نتیجه حفر چاه‌های غیرمجاز است

به گزارش خبرنگار خبرگزاری صدا و سیما، تقی عبادی در زمینه چاه‌های غیرمجاز و نقش آن در تشدید بحران آب کشور اعلام کرد: مطابق قانون توزیع عادلانه آب، هرگونه حفر و بهره‌برداری چاه باید با مجوز وزارت نیرو اتفاق بیافتد که بر همین اساس تکالیفی برعهده وزارت نیرو قرار دارد تا پتانسیل هر محدوده شناسایی و مجوز حفر بر همان اساس صادر شود.

مدیرکل دفتر توسعه نظام‌های فنی، بهره برداری و دیسپاچینگ برقآبی شرکت مدیریت منابع آب ایران ادامه داد: در حال حاضر ۴۸۰ هزار چاه مجاز داریم که در بخش‌های کشاورزی، شرب و خدمات صنعت قرار دارد، اما متاسفانه ۵۵۰ هزار چاه غیرمجاز و بدون پروانه بهره‌برداری نیز داریم و ۳۲۰ هزار حلقه از این چاه‌ها آسیب‌های جدی به منابع آب زیرزمینی وارد می‌کنند.

وی با اشاره به اینکه چاه‌های غیرمجاز ۷ تا ۸ میلیارد متر مکعب آب برداشت می‌کنند، اضافه کرد: طبق آماربرداری سراسر کشور، بهره‌برداری از چاه‌های غیرمجاز بیش از ۴۰ میلیارد متر مکعب آب است که در بخش کشاورزی حدود ۲۶ تا ۲۷ میلیارد مترمکعب بهره‌برداری مجاز از منابع زیرزمینی داریم و ۱۵ تا ۱۶ میلیارد متر مکعب برداشت از چاه‌های غیرمجاز یا اضافه برداشت چاه‌های مجاز وجود دارد که مابقی این آب نیز در بخش شرب و صنعتی استفاده می‌شود.

مدیرکل دفتر توسعه نظام‌های فنی، بهره برداری و دیسپاچینگ برقآبی شرکت مدیریت منابع آب ایران اظهار کرد: چاه‌های غیرمجاز از نظر ما به دو شکل آب برداشت می‌کنند. چاه‌هایی هستند که حریمی و حاشیه‌ای دانسته می‌شوند و به عمق سفره آب زیرزمینی نرسیده و آب‌های سطحی را از عمق کمتر برداشت می‌کنند. چاه‌های دیگری با عمق عموما بیش از ۵۰ متر وجود دارند که آسیب‌رسانی به سفره‌های آب زیرزمینی و فرونشست زمین از طریق همین چاه‌ها اتفاق می‌افتد.

وی تصریح کرد: چاه‌های گروه اول عموما منجر به خشکی رودخانه‌ها خواهند شد و به عنوان مثال در حوزه دریاچه ارومیه ۷۵ هزار چاه غیرمجاز وجود دارد که این چاه‌ها عموما تاثیر اندکی بر سفره‌های آب زیرزمینی داشته و رودخانه‌های منتهی به دریاچه ارومیه را خشک می‌کنند و شناسایی این چاه‌ها یکی از تلاش‌های وزارت نیرو در سال‌های اخیر بوده است.

این مدیر ارشد آبی کشور در ادامه و با اشاره به فرونشست زمین در استان اصفهان گفت: به لحاظ هیدرولوژیک ۲۰ تا ۲۵ درصد یک بارندگی یک منطقه باید تبدیل به روان‌آب شوند، اما در کشور اعداد ۱۵ درصد یا کمتر مشاهده می‌شود و دلیل اصلی آن چاه‌های کم‌عمق است، یعنی بارندگی باید در جریان‌های زیرسطحی که بناست وارد زهکش‌های طبیعی حوزه آبریز شود، از همان ابتدا برداشت می‌شود. اثر مستقیم این برداشت‌های غیرمجاز مستقیم در رودخانه و هیدرولوژی قابل مشاهده است و به عنوان مثال اگر در سال گذشته اعلام می‌شد ۳۰ تا ۳۵ درصد کاهش بارندگی داریم، کاهش هیدرولوژی حدود ۶۰ درصد بود که این مستقیم به بهره‌برداری‌های غیرمجاز مرتبط است. چاه‌های عمیق نیز به دلیل ایجاد افت تراز سطح آب‌های عمیق باعث فرونشست زمین می‌شوند و سالانه بیش از یک متر کاهش سطح آب در آبخوان‌ها گزارش می‌شود.

عبادی افزود: در استان‌هایی مانند کرمان و برخی مناطق کویری کشور چاه‌هایی داشته‌ایم که از عمق ۱۰۰ متر به ۵۰۰ متر رسیده‌اند که این چاه‌ها مستقیم به فرونشست منتهی می‌شوند و نمونه آن در تهران، کرج یا اصفهان مشاهده می‌کنیم. در اصفهان آب زاینده رود همیشه جاری بوده و مردم سراغ بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی نرفته‌اند، اما از زمانی که خشکسالی شدت گرفته، کشاورزان برای حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز به حاشیه رودخانه هجوم برده‌اند و این اقدام دو آسیب دارد. آسیب اول آنکه حتی اگر آبی وارد رودخانه شود، در همان ابتدا برداشت می‌شود. آسیب دوم نیز آن است که اگر آبی وجود نداشته باشد، از منابع استراتژیکی که از قبل وجود داشته بهره‌برداری می‌کنند که باز هم منجر به فرونشست زمین شده و سایر تبعات آن نیز در فضای مجازی منتشر شده است.

مدیرکل دفتر توسعه نظام‌های فنی، بهره برداری و دیسپاچینگ برقآبی شرکت مدیریت منابع آب ایران، گفت: قانون توزیع عادلانه آب این اختیار را به وزارت نیرو داده است که اگر چاهی دچار کم‌آبی شد، به آن افزایش عمق بدهیم و اصطلاحا کف‌شکنی اتفاق بی‌افتد. ملاحظات سیاسی می‌گوید ما می‌توانیم این چاه را تا عمق زمین پیش ببریم و با عبور از سفره‌های آب زیرزمینی به آب‌های فسیلی دست پیدا کنیم؛ جایی که عمر آب‌های آن از سوی زمین‌شناسان صد‌ها یا شاید هزاران سال نام برده شده است. عموما وقتی افت تراز آب‌های زیرزمینی رخ می‌دهد، یعنی فشار آب وارد شده بارگزاری شده در آبخوان به اندازه برداشت ما نیست و هرساله از منابع آب زیرزمینی که طی بیش از صد‌ها سال ذخیره شده بهره‌برداری می‌کنیم.

او ادامه داد: وزارت نیرو در کارگروه سازگاری با کم‌آبی موضوع را طرح مسئله کرد و مصوبه‌ای به نام مصوبه مقابله با فرونشست صادر و ابلاغ شد تا در مناطق دارای فرونشست اجرایی شود. این مصوبه در حال اجراست و مطاق آن کف‌شکنی در طول عمر چاه فقط یکبار مجاز خواهد بود. همچنین کف‌شکنی فقط برابر با ۱۰ درصد از طول چاه ممکن خواهد بود، یعنی یک چاه ۱۰۰ متری نهایتا می‌تواند ۱۰ متر کف‌شکنی انجام دهد، اما کف‌شکنی بیش از ۱۵ متر مجاز نیست، حتی اگر طول چاه برای مثال ۲۰۰ متر باشد. شایان ذکر است، در دشت‌های دارای فرونشست، کف‌شکنی به طور کلی مجاز نیست.

عبادی در پاسخ به افکار عمومی درباره آبخوان‌های ژرف و حل معضل آب ایران از مسیر آنها تصریح کرد: چیزی به نام آب ژرف وجود ندارد، بلکه آبخوان ژرف داریم، یعنی آبی که عمیق‌تر از عمق بهره‌برداری کنونی و مرسوم ما است. این آبخوان‌ها صرفا در صورتی قابل بهره‌برداری هستند که آب آنها تجدیدپذیر باشد، یعنی این آب سالانه جایگزین شود، زیرا اگر ۱ لیتر آب برداشت کنید و جایگزین نشود، معضلات زیست‌محیطی به دنبال خواهد داشت. اگر در هر عمقی از زمین منبع آبی یافت شد، در صورت تجدیدپذیر بودن قابل برداشت خواهد بود، اما تا کنون شواهدی برای تجدیدپذیر بودن این آب‌ها وجود نداشته است و آزمایش‌های انجام شده نشان می‌دهد، این آب‌ها از جنس آب‌های فسیلی هستند که در جنبه‌های فنی ازجمله کیفیت آب غیر قابل استفاده خواهد بود. همچنین موضوع آبخوان ژرف سیستان و بلوچستان نیز خارج از مجموعه وزارت نیرو پیگیری شده و متولیان آن نیز در وزارت نیرو نیستند.