آیین های یلدایی مردم شیراز

در فرهنگ عمید در مقابل واژه یلدا چنین می‌خوانیم: یلدا کلمه‌ای سریانی به معنی میلاد، وقت ولادت، به معنی زمان ولادت حضرت عیسی هم گفته‌اند در فارس شب یلدا را شبی می‌گویند که از آن شب دراز‌تر نباشد و آن شب آخر پاییز و شب اول زمستان است.

 

اما در فرهنگ معین جلد چهارم در برابر واژه یلدا این چنین می‌خوانیم:

یلدا درازترین شب سال، شب اول برج جدی، شب چله برج زمستان این کلمه در سریانی به معنی میلاد است، چون شب یلدا با میلاد مسیح تطبیق می‌کرد از این رو آن را بدین نام گذاشتند .
شب یلدا، بهانه‌ای است برای زنده نگهداشتن آداب و رسوم، صله رحم و دیدار با اقوام و خویشان تا در گذر ایام به فراموشی سپرده نشود. آیین و رسومی که سینه به سینه و نسل به نسل به ما رسیده است.

شیرازی‌ها به شب یلدا، شب چله می‌گویند.

آنها، زمستان را این گونه تقسیم می‌کنند از اول دی تا دهم بهمن را چله بزرگ، از دهم بهمن تا اول اسفند را چله کوچک و از اول اسفند تا آخر اسفند را چله پیرزن می‌گویند.

همچنین چهار روز آخر چله بزرگ و چهار روز اول چله کوچک را چارچار می‌نامند و معتقدند که اوج سرما در این هشت روز بروز می‌کند.

بنا به گفته فقیری،روایتگر فقید فرهنگ فارس و استاد فولکوریک، شیرازی‌ها می‌گویند: چله بزرگ گذشت، چله کوچک جلو آمده و چنین می‌گوید: «ای سرما چه کردی؟ بچه‌ها را تو ننی (گهواره) خشک کردی! پیرزن را لب چاله (اجاق) خشک کردی!. درخت‌ها را خشک کردی؟! حالا میرم می‌بینی که چه می‌کنم، آتیشی می‌بارونم که بیا و ببین؟! به من می‌گن چله کوچک. فلفل نبین چه ریزه بشکن ببین چه تیزه؟!»

نویسنده کتاب باور‌های سرزمین مادری‌ام با بیان اینکه قصه‌هایی را که از گذشته‌های دور آمده‌اند باید خواند و شنید در کتابش به یک شعر شیرازی‌ها اشاره می‌کند که این چنین است:

شب یلدا درازه من چه سازم وِلم درخواب نازه من چه سازم 

توبیدارش نکن مرغ سحرخون که درد جانگدازه من چه سازم

 

بزرگترها، صله رحم را بزرگترین کارکرد این رسم و رسوم می‌دانند و معتقدند: گرد آمدن اعضای خانواده، فرزندان، پدر و مادر، داماد و عروس در یک جا و آن هم در آغاز فصل زمستان از کارکرد‌های اجتماعی گرامیداشت شب یلدا است.

 

اعضای خانواده در بلندترین شب سال با جمع شدن در خانه بزرگ‌تر‌ها و تکریم آنان موجب تقویت همگرایی و انس و الفت درخانواده می‌شوند.

 

 

مراسم فال کلوک، متلک گویان، گردو جماعتی، شش انداز پزان، خواندن شاهنامه و تفال به دیوان حافظ و خوردن هندوانه و انار از مراسمی است که شیرازی‌ها در شب یلدا برگزار می‌کنند.

 

زنده یاد ابوالقاسم فقیری، استاد فولکوریک در کتاب قصه‌های مردم فارس می‌ نویسد: خانواده‌های شیرازی در شب چله، فال کلوک می‌گیرند.

کلوک، کوزه‌های دهن گشادی است که در آن روغن شیره، رب انار و یا ترشی می‌ریزند.

این نویسنده و پژوهشگر در کتابش می‌نویسد: این فال ویژه خانم‌ها است، رسم است که کلوکی به میان مجلس آورده و هر یک از زنان نشانه‌ای در کلوک می‌اندازد، آن گاه دختر بچه‌ای جلو آمده، دست در کلوک کرده یکی از اشیاء داخل کلوک را بیرون می‌آورد و به دیگران نشان می‌دهد.

سپس زنی عالم، ترانه‌های محلی را می‌خواند و هرکسی از ترانه مخصوص به خودش نتیجه‌ای می‌گیرد:

خوشا امشو که مهمون شمایم کبوتر وار در بوم شمایم

ترشرویی مکن بر روی مهمون خدا دوند که فرداشو کجایم

 

به جای ترانه‌های محلی بعضی از اشعار حافظ نیز استفاده می‌کنند و هر کس از شعری که برایش خوانده شده متوجه فالش می‌شود.

 

از مراسم دیگر شیرازی‌ها، در این شب فرستادن خوانچه میوه است که از طرف داماد برای خانواده عروس فرستاده می‌شود. این خوانچه، پر از میوه با هدایای مناسب از قبیل قواره پارچه، دستبند یا گردن بند برای عروس است. در این خوانچه باید هفت رنگ میوه و تنقلات (انار، انگور، سیب، گلابی، هندوانه و گردو، کشمش) وجود داشته باشد.

 

 درقدیم طبق‌های هدیه معمولا مسی بود و روی آن با سفره‌های قرمز گلدوزی شده پوشانده می‌شد و با ظرف‌های بزرگ میوه و کله قند تزئین شده بود که برای عروس هدیه می‌بردند.

 

فقیری، نویسنده و فارس‌شناس در کتابش نوشته است: شش انداز پزان، آیین دیگری است که در شیراز به همت خانم‌های همسایه برپا می‌شود و با پختن خورشتی از هویج و پیاز و سبزی، مطعم می‌شود.

 

دلیل نام گذاری آن هم این است شش ماده اصلی است که در آن استفاده می‌شود.

 

گردو جماعتی آیین دیگری است که بزرگتر‌ها در جمع خانواده و با هدف ترغیب کودکان خردسال به نماز خواندن با توزیع گردو برگزار می‌کنند.

 

 

آدمی را در شیراز دارای دو طبع می‌دانند: حرارتی و رطوبتی که بدان گرم مزاج وسرد مزاج می‌گویند.

 

شیرازی‌ها معتقدند در شب یلدا آنها که گرم مزاجند باید حتماً انواع خنکی‌ها مانند هندوانه بخورند تا طبعشان برگردد و سرد مزاج شوند و آنها که سرد مزاجند، باید در این شب از انواع گرمی‌ها مانند: خرما، رنگینک، انجیر و ارده شیره بخورند تا مزاج آنها نیز به گرمی برگردد.

 

درشب چله خوردن ارده و شیره، ارده و خرما، رنگینک رواج کاملی دارد و خوراکی‌ها همه گرمند.

 

مرحوم فقیری در کتابش اشاره می‌کند که «در شیراز در شب چله شیرازی‌ها حتماً هندوانه می‌خورند». سابق بر این اگر هندوانه را می‌شکستی با این رنگ‌ها رو‌به‌رو می‌شدی: زرد، نباتی، پوست پیازی، قرمز و سفید رنگ که بدان کلم می‌گفتند (کلم همان هندوانه نارس است).

 

این نویسنده فرهنگ کهن فارس می‌ نویسد : هندوانه‌ای مرغوب بود که رنگی قرمز داشت، که به «لاله فرنگ» تشبیهش می‌کردند؛ هندوانه‌ای که زرد بود مورد توجه نبود اگر کسی در دوستی دست به خیانت می‌زد می‌گفتند: «طرف تو زرد درآمده!».

 

ابوالقاسم فقیری درباره رسم خوردن هندوانه می‌نویسد: هندوانه خنک است و مردم معتقدند هر کس در شب یلدا هندوانه بخورد درتابستان گرما به او تاثیر نمی‌کند.

در سفره شب یلدای شیرازی‌ها آینه، دولاله و چند شمع روشن، اسفند و انواع تنقلات شامل نخودچی، کشمش، حلوای ارده و آجیل مشکل گشا، رنگینک، ارده شیره، خرما، انجیر، به همراه چند شاخه گل نرگس قرار می‌گیرد.

شیرازی‌ها درشب یلدا غذاهایی، چون کلم پلو، هویج پلو، ارده و شیره و خرما و ارده با نان سنگک می‌خورند.

شبی در کنار حافظ

این پژوهشگر شیرازی تفال به دیوان حافظ را از جمله مراسم خاص شب یلدا دانسته و در کتابش می‌نویسد: با علاقه‌ای که مردم شیراز به حافظ دارند در این شب دست به دامن خواجه راز شده و فال می‌گیرند.

یکی دیوان را در دست می‌گیرد و به ترتیب برای همه فال می‌گیرد که به آن فال دوره هم می‌گویند.

 

آنان دیوان اشعار لسان‌الغیب خواجه شیراز را با نیت بهروزی و شادکامی می‌گشایند و فال و مراد دل خود را از او طلب می‌کنند.

 

فقیری چگونگی تفال به دیوان حافظ را این گونه شرح می‌دهد: بزرگتری دیوان حافظ را برداشته با خلوص نیت، صلوات فرستاده و برای آمرزش خواجه راز، سوره حمد و توحید را خوانده نیت می‌کند و می‌گوید:‌
ای خواجه حافظ شیرازی تو کاشف هر رازی                        من طالب یک فالم بر من نظر اندازی

 

آنگاه دیوان را باز کرده غزل بالای صفحه دست راست جواب تفال است. بنابر این اگر وسط غزل باشد باید از ابتدای غزل که در صفحه پشت است، آن را خواند. سه بیت از غزل بعدی «شاهد» فال است.

 بازگویی خاطرات، قصه‌گویی پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها نیز یکی از مواردی است که یلدا را برای خانواده‌ها دلپذیرتر می‌کند.

 استاد فقیری، در خصوص قصه گویی و گفتن متلک در شب یلدا می‌نویسد: متل قصه‌های کوتاهی است که با نوعی شوخی همراه است طنز شیرینی دارد که شنونده را بی اختیار می‌خنداند.

 

متل‌ها از وجود ادبیات شفاهی در دوران کهن خبر می‌دهند. در ساخت متل ادبیات و بازی با هم در آمیخته و روایتی دلنشین به وجود آورده‌اند.

 

اومدیم و اومدیم و می‌گویین خوش اومدین گل به دس دسمال به جیب و شاد و خرم اومدیم

 

بیشتر متل‌ها وزن و گاهی قافیه دارند و بعضی از کلمه‌ها و جمله‌ها در آنها تکرار می‌شوند.

 

متل‌های روزگاران کهن، سرایندگان شناخته شده ندارند و بعضی از سرایندگان متل‌های جدید از متل‌های قدیم الهام گرفته اند و متل‌های نو پدید آورده‌اند.

 

مراسم متعددی در شب یلدا در سراسر ایران زمین برپا می‌شود مثل پهن کردن سفره قلم کار و گذاشتن قرآن در میان آن و تفال به دیوان حافظ و خوردن میوه.

انار با دانه‌های فراوان نشان برکت نعمت‌های خداوند است و هندوانه به عنوان نماد کره‌ای که درونش سرخ است سمبل خورشید است.

مراسم شب یلدا یکی از ۸۰۰ اثر معنوی کشور است که در فهرست ملی جای گرفته است.