در بخش کشاورزی و آبخیزداری توصیه می‌شود تحلیل‌های آب مبتنی بر مشخصات اکولوژیک هر حوزه آبخیز یا دشت صورت گیرد و از کلی‌گویی‌ها در سطح ملی پرهیز شود. همچنین به جای شاخص تجارت محور «آب مجازی» از شاخص تخصصی «نیاز آبی» گیاه استفاده شود.
پژوهش خبری صدا و سیما: در این مقاله نگارنده به دنبال تبیین نقاط ضعف و قوت شاخص آب مجازی است. به نظر می‌رسد علی‌رغم اینکه آب مجازی در حوزه انذارِ مصرف‌کننده، ابزاری توانمند در جهت جلوگیری از اسراف محسوب می‌شود، اما در حوزه راهبردی و سیاست‌گذاری، گفتمان سازان آب مجازی دامی را پیش روی مدیران آب کشور جهت تعمیق وابستگی و خدشه به استقلال اقتصادی پهن کرده‌اند.
آب مجازی چیست؟
اصطلاح «آب مجازی » اولین بار توسط تونی آلن (John Anthony Allan) به منظور اشاره به مقدار آب موجود و قابل‌دسترس در سیستم جهانی از طریق مبادله کالاهای کشاورزی، ارائه گردید . آب مجازی (پنهان) مقدار آبی است که یک کالا و یا یک فراورده کشاورزی طی فرایند تولید مصرف می‌کند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان می‌باشد . صفت مجازی در این تعریف بدان معناست که بخش عمده آب مصرف‌شده طی فرایند تولید، در محصول نهایی وجود فیزیکی ندارد و در حقیقت بخش بسیار ناچیزی از آب مصرفی در پایان به عنوان آب واقعی در بافت محصول باقی خواهد ماند. نکته مهم اینکه، صفت مجازی به معنای غیر واقعی نیست، بلکه آب واقعی، حجم راستین آبی است که پیشتر مصرف شده است.
بخش کشاورزی و غذا، مخاطب اصلی گفتمان آب مجازی
اگر شما یک فرد گوشت‌خوار باشید، برای اینکه یک تصویر کلی از میزان مصرف آب هر ساله‌تان داشته باشید، یک خانه را تصور کنید. یک خانه سه طبقه بزرگ با سه اتاق جادار در هر طبقه. این خانه، ۱۰ متر بلندا و ۱0۰ متر مربع مساحت دارد. این خانه را تا آخرین اتاق و راهرو پر از آب کنید. این مقدار آبی است که شما به طور سالانه مصرف می‌کنید . به طور کلی آب مصرفی فرد صرف چهار مقوله می‌شود:
1. بخش بسیار کوچکی از این آب صرف نوشیدن می‌شود. آب مورد نیاز برای رفع تشنگی حداکثر یک کمد بزرگ از این خانه را شامل می‌شود (حدود 1 درصد کل مصرف).
2. آشپزی، شستشوی ظرف و لباس، توالت و حمام شاید به اندازه یک اتاق پر از آب (کمتر از ۵ درصد کل مصرف).
3. غیر از مواد غذایی، برای تمامی چیزهای دیگری که خریداری می‌کنیم، حدود یک اتاق دیگر آب مصرف می‌شود(کمتر از 5 درصد).
4. بقیه آب مصرفی، صرف مواد غذایی می‌شوند.(حدود ۹۰ درصد)
ظرفیت‌های گفتمان سازی آب مجازی در حوزه مصرف و صرفه‌جویی
آب مجازی می‌تواند ابزاری برای همراه کردن مردم (مصرف‌کنندگان) در صرفه‌جویی مؤثر آب باشد. وقتی برای مردم گفته شود که برای تهیه کالاهای مصرفی پیرامون زندگی روزمره‌شان چقدر آب مصرف می‌شود به طور ناخودآگاه در مصرف بی‌رویه و اسراف و اتلاف تمام کالاهای مصرفی حساس می‌شوند. برای نمونه رجوع شود به آدرس‌های زیر
/4919861 /40https://www.yjc.ir/fa/news
http://www.entekhab.ir/files/fa/news/1393/6/16/77361_100.jpg
http://i.alalam.ir/news/Image/Original/2013/10/23/alalam_635181278940289446_25f_4x3.jpg
البته حوزه مصرف محدود به بخش خانگی نیست و توجه مصرف‌کنندگان صنعتی و کشاورزی هم به مقوله آب مجازی می‌تواند آن‌ها را در صرفه‌جویی‌هایی که با اتخاذ شیوه‌های نوین آبرسانی و آبیاری رهنمود می‌سازد، یاری کرد . برای نمونه استفاده از تجهیزات آبیاری تحت فشار یا پرهیز از آبیاری اراضی در اوقات گرم روز در کشاورزی و استفاده از سیستم‌های خنک‌کننده بسته در صنعت گوشه‌ای از این موارد است.
همچنین در مصادیقی که مصرف‌کننده را در زمان انتخاب و خرید، هدایت به مصرف کالاهایی با نیاز آبی پائینتر می‌کند، بکارگیری گفتمان آب مجازی مفید و موثر است . مثلاً آب مجازی گوشت گاو چندین برابر گوشت گوسفند یا مرغ است و همچنین آبزیان در بین همه منابع پروتئینی حیوانی آب مجازی به مراتب پائینی را دارند. در صورت اصلاح الگوی مصرف می‌توان نیاز آبی کشور را به طور چشمگیری کاهش داد.
آب مجازی در سطح راهبردی، ابزار وابستگی غذا
اما آنچه در سیاست‌های پیشنهادی گفتمان‌سازان جهانی آب مجازی در سطوح راهبردی حکمرانی مطرح می‌شود با استقلال اقتصادی و سیاسی کشورهای کمتر توسعه‌یافته در تناقض است. برای نمونه بعد از تونی آلن تعدادی از محققان استدلال کردند که «مناطق دارای کمبود آب می‌توانند با وارد کردن محصولاتی که دارای میزان آب مجازی بالایی هستند و صادر کردن محصولاتی که میزان آب مجازی بسیار کمی دارند، به سطوح بالایی از کارایی مصرف آب در سطح جهانی دست یابند .
اگر بخواهیم این گزاره سیاستی را در کشور ایران پیاده کنیم، باید محصولاتی چون هندوانه، خربزه، طالبی را به طور وسیع کشت و صادر کنیم زیرا آب مجازی پائینی دارند و به جای آن گوشت قرمز و مرغ و خوراک دام وارد کنیم. حتی در مقایسه گندم، برنج، جو و شکر که همگی کالاهای اساسی هستند با صیفی‌جات اعم از هندوانه، طالبی و خربزه باید اولویت تولید و صادرات را به صیفی‌جات داد و کالاهای اساسی را وارد کرد.
آب مجازی در سطح راهبردی، ابزار نظام سلطه
همان طور که می‌دانید، نظام سلطه به دنبال تثبیت و تقویت دو قطبی ظالم و مظلوم در سطح بین‌المللی است. یکی از سیاست‌های پیشنهادی گفتمان‌سازان آب مجازی تشویق کشورهای واردکننده غذا (بخوانید کشورهای مستضعف) به افزایش واردات و کشورهای صادرکننده غذا (بخوانید کشورهای صاحب قدرت) به افزایش حجم صادرات است.
اوکی و کنائه (Oki and Kanae, 2004) مجموع صادرات آب مجازی در جهان را بر اساس میزان آب مجازی محصولات در کشورهای صادرکننده، Gm3 y-1 ۶۸۳ (683 میلیارد متر مکعب) و مجموع واردات آب مجازی را به کشورهای واردکننده، Gm3 y-1 ۱۱۳۸ برآورد کرده‌اند. با این برآورد، Gm3 y-1 455 آّب به خاطر مبادله مواد غذایی، صرفه‌جویی می‌شود . بنابراین در انتهای مقاله پیشنهاد می‌شود تجارت مواد غذایی در سطح بین‌المللی توسعه یابد که توسعه واردات کشورهای کمتر توسعه‌یافته و توسعه صادرات کشورهای توسعه‌یافته را به همراه دارد.
همچنین چاپاگین و همکاران (Chapagain et al, 2005) عواقب جریان‌های بر ذخایر آب جهانی و ملی در دوره ۲۰۰۱ گرفتن اقلیم، کارایی مصرف آب و الگوی کشت هر محصول در هر کشور، بررسی کردند. این ارزیابی نشان داد که کل مقدار آب مورد نیاز در کشورهای واردکننده، در صورتی که همه محصولات کشاورزی وارداتی در داخل آن کشور تولید می‌شد، Gm3 y-1 1605 بود. اما این محصولات در کشورهای صادرکننده، تنها با مصرف آب به میزان Gm3 y-1 1253 تولید می گردد که باعث صرفه‌جویی Gm3 y-1 352 آب می‌شود.
اوکی و کنائه (Oki and Kanae, 2004 )، اظهارنظرهای آماری مفصلی را در مورد مبادله آب مجازی ارائه کرده و نشان دادند که کشورهای دارای تنش آبی زمانی می‌توانند وضعیت خود را ارتقا دهند که مبادله آب مجازی به حساب آورده شود. آن‌ها نتیجه‌گیری کردند که می‌توان با در نظر گرفتن مبادله آب مجازی، شاخص کم آبی مناسب‌تری را معرفی کرد. آن‌ها ابراز می‌کنند که با افزودن واردات آب مجازی به منابع آب یک کشور، ممکن است آن کشور کمبود منابع آب خود را کاهش داده و یا حتی آن را برطرف سازد.
آب مجازی، شاخصی ناقص در بخش کشاورزی
به دلایل زیر شاخص آب مجازی نمی‌تواند معیار کارشناسان بخش کشاورزی در اصلاح الگوی کشت قرار بگیرد:
1. شاخص آب مجازی از این جهت که توجهی به موقعیت اقلیمی و جغرافیایی محصول کشت شده نمی‌کند، ناقص است. به عبارت دیگر به سادگی نمی‌توان گفت، چون آب مجازی یک محصول کشاورزی از دیگر محصول کمتر است، پس توجیه فنی دارد که کشت شود. برای نمونه در بخش کشاورزی مبرهن است که محصولی مثل نخود مناسب مناطق خشک و کم آب است ولی لوبیا در مناطق معتدل تر تولید می‌شود که رطوبت بیشتری را تأمین می‌کنند. ولی وقتی آب مجازی این دو را بررسی کنید می‌بینید که نخود آب مجازی بیشتری دارد. خوب اگر با ملاک قرار دادن شاخص آب مجازی، الگوی کشت پیشنهاد شود، باید به جای نخود، لوبیا کاشت، درحالی‌که این تغییر الگو نه تنها کمکی به کاهش مصارف آب تجدیدپذیر نمی‌کند، بلکه مصارف را بیشتر می‌کند.
2. آب مجازی میزان آب مصرفی برای تأمین یک کیلو محصول و نه یک کیلو ماده خشک محصول را می‌دهد؛ بنابراین آب مجازی یک کیلو هندوانه یا خربزه _که سهم اصلی وزن آن را آب تشکیل داده_ به مراتب کمتر از گندم است.
3. در بیان کلی آب مجازی فرقی بین آب آبی (تجدیدپذیر و قابل تنظیم) و آب سبز (آب باران که اکثراً تبخیر می‌شود) نشده است. به عبارت دیگر جمع جبری آب آبی، سبز و خاکستری است بدون اینکه به آن‌ها ضریبی بدهد. بنابراین با معیار قرار دادن شاخص آب مجازی باید هندوانه‌ی آب بر را جایگزین گندم دیم کرد که برای تولید به حتی یک قطره آب تجدیدپذیر نیاز ندارد.
پیشنهاد
در بخش کشاورزی و آبخیزداری توصیه می‌شود تحلیل‌های آب مبتنی بر مشخصات اکولوژیک هر حوزه آبخیز یا دشت صورت گیرد و از کلی‌گویی‌ها در سطح ملی پرهیز شود. همچنین به جای شاخص تجارت محور «آب مجازی» از شاخص تخصصی «نیاز آبی» گیاه استفاده شود. در این راستا نرم‌افزارهای پیشرفته‌ای به بیان نیاز آبی محصولات مختلف در دشت‌های متنوع و متعدد کشور می‌پردازد. بدیهی است که امکان دارد کشت یک محصول در یک دشت، توجیه زیست‌محیطی و اقتصادی داشته باشد و در دشت دیگری این‌چنین نباشد.
پژوهش خبری صدا و سیما//
