3 مرحله نظام بودجه ریزی عملیاتی

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما ؛ بودجه سالانه در اقتصاد ایران شامل مجموعه ای از تدابیر برای تولید و توزیع کالاها و خدمات بودجه ای متناسب با تقاضا در بخش های مختلف است.

بودجه را اگرچه در قالب ارقام و اعداد معرفی می کنند و اما در باطن خود شامل مجموعه ای گسترده از اهداف ، آرمان ها و برنامه های توسعه کیفی و کمی و مدیریت ریالی ان در هر لحظه از زمان است.

سرمایه گذاری در بخش های آب، فاضلاب ، محیط زیست و توسعه حمل و نقل ریلی 4 اولویت سرمایه گذاری در بودجه سال آینده است.

تعریف ساده بودجه سالانه ارائه صورت حساب دخل و خرج در یک دوره مالی است اما دامنه اثربخشی و شتاب سازی یا بازدارندگی ان به حدی گسترش یافته است که باید فراتر از محدودیت ارقام به ان نگریسته شود.

واکنش همه بخش های اقتصادی و همه شهروندان به رفتارهای بودجه ای دولت نشان می دهد که سرنوشت توسعه و پیشرفت یا پسرفت کشور به کیفیت تنظیم بودجه سالانه بستگی دارد.

همه بخش های اقتصادی انتظار رفتار عقلایی و هوشمندانه از دولت دارند و باید به این خواسته پاسخ منطقی داده شود.

بودجه یا " بوژت" یک واژه فرانسه قدیمی است و به کیف چرمی اطلاق می شد که وجوه نقد را در آن نگهداری می کردند.

به این خاطر ابتدا کیف چرمی که محتوی صورت مخارج و درآمد های دولت انگلیس بوده وزیر دارایی انگلیس آن را با خود با پارلمان می آورده و صورت های مخارج و درآمدهای مملکتی را از آن کیف خارج کرده و برای تصویب به پارلمان عرضه می کرده است، در انگلیس بوژت نامیده می شد.

به تدریج معنی اصطلاح بودجه از خود کیف به محتویات آن تغییر ماهیت داد.

این صورت به نام «باجت» در انگلیس و بودجه در فرانسه نامیده شد و در سایر زبان های دنیا نیز همین کلمه به کار برده می شود.
قبل از انقلاب مشروطه در ایران، چنین واژه ای در زبان فارسی به کار نمی رفته است و پس از آن چون قانون اساسی ایران بیشتر از قوانین بلژیک و فرانسه ترجمه و اقتباس شد، این واژه نیز همراه قوانین مالی فرانسه ترجمه و وارد قانون محاسبات عمومی ایران و زبان فارسی شد.
واژه بودجه از زبان فرانسه گرفته شده است و در فرانسه نیز از زبان انگلیسی امده است. روش های تنظیم بودجه و تصویب رساندن آن در مجلس ابتدا از انگلیس اغاز شده است.

امروزه در اقتصاد کشورها ، نقش دولت به عنوان عامل تنظیم کننده از هر زمان دیگر وسیع تر و پیچیده تر شده است و مسایلی مانند حفظ محیط زیست و بخش خدمات مالی و همچنین نظم و نسق بخشیدن به انحصارات را شامل می شود.

* تنظیم بودجه عملیاتی در ایران

تنظیم عملیاتی بودجه به معنی افزایش کارایی تخصیص منابع با اعداد یا مهندسی ریاضی است که مانند آینه تخت ، دستاوردهای خود را نمایش می دهد و به حداکثر می رساند.

بودجه سال 1396 کل کشور اخرین بودجه دولت یازدهم در دومین سال دوره پساتحریم و اجرای برجام است.

دولت یازدهم که افتخار مدیریت موفق اقتصاد ملی در دوره کاهش شدید درامدهای نفتی را دارد ، از فرصت های ایجابی و سلبی خوبی برای عملیاتی کردن نظام بودجه ریزی کشور برخوردار شده است.

این روش ، تخصیص منابع را بهینه و ارزش افزوده منابع بودجه ای را بیشتر خواهد کرد. پایداری این تلاش ها می تواند نظام بودجه ریزی کشور را با حداکثرکارامدی و اثربخشی و انعطاف بهینه همراه کند و تهدید افت درامدهای نفتی را به فرصتی برای رهاسازی اقتصاد ملی از هویت نفت زدگی تبدیل کند.


* مراحل سه گانه تنظیم عملیاتی بودجه

نظام بودجه ریزی عملیاتی شامل سه مرحله است که با شفاف سازی اغاز می شود و وارد مرحله افزایش کارایی خواهد شد و افزایش اثربخشی را در پی خواهد داشت.

اساس نظام بودجه عملکردی این است که بودجه برای چه اهداف و با چه قیمتی هزینه شود ؟ بودجه باید به نتیجه و ستاده تخصیص داده شود نه صرفا به هزینه.
در نظام بودجه ریزی عملکردی پیش بینی منابع بر اساس براورد اهداف یا برنامه مورد انتظار ، متناسب با مقدار کمی محصولات ( خروجی ) و قیمت تمام شده خدمات متمرکز می شود.

محصول سازمان ، ارزیابی و قیمت گذاری می شود و متناسب با نوع خدمت ، کمیت و کیفیت ان بودجه تنظیم می شود.
دراین نظام علاوه براینکه میان خروجی دستگاهها و ماموریت ها و وظایف کلان دولت ارتباط روشنی برقرار می شود پیامد فعالیت ها و اقدامات دستگاههای دولتی هم قابل اندازه گیری خواهد بود.

هئف این است که هزینه تولید خدمات در بخش دولتی با هزینه تمام شده ان در بخش خصوصی و شرایط رقابتی ، برابری کند یا نزدیک به ان باشد.
پاسخگو بودن در قبال بودجه به مردم و امکان پاداش و مجازات از دیگر ویژگی های بودجه ریزی عملیاتی است.

در نظام بودجه ریزی عملیاتی ، مدیران باید حق و اختیار لازم برای اجرای اصلاحات اداری ، مالی و استخدامی برای تحقق اهداف تعیین شده را داشته باشند و به جای کنترل فرایند ، نتیجه و محصول ارزیابی شود.

1) مرحله نخست بودجه ریزی عملیاتی ( شفاف سازی)

بودجه ریزی کشور سنتی و بر پایه چانه زنی ، انتظارات مدیران و نیازهای سازمان ها است که در این مسئله در سایر کشورها به هیچ وجه قابل قبول نیست.
هر سال درصدی به بودجه سال قبل اضافه می شود که بودجه با افزایش تدریجی یا سنتی و مبتنی بر چانه زنی نامیده می شود سال اینده هم قرار است 11 درصد افزایش یابد، در حالی که ممکن است در یکسال خاص به این نتیجه یرسیم که بسیاری از پروژه های عمرانی به اقتضای منابع مالی آن سال تعطیل یا پروژه های جدید ایجاد شود.

تغییر نظام بودجه ریزی از شیوه فعلی به شیوه نوین وعملیاتی در مواد 138 و 144 قانون برنامه چهارم توسعه هم امده بود و در این سالها همواره تاکید شده است.

بودجه ریزی عملیاتی جایگزین مناسبی برای چانه زنی در بودجه است و بودجه ریزی عملیاتی برنامه ای استراتژیک است که با گره خوردن به عملیات ، منابع پول را به شکلی بهینه مورد استفاده قرار می دهد.

در کشورهای در حال توسعه با اجرای بودجه ریزی عملیاتی 20 درصد صرفه جویی در هزینه ها ایجاد می‌شود که اگر در اقتصاد ایران هم تحقق یابد باید برای خروج از نفت زدگی بودجه جشن گرفت.

نظام بودجه ریزی و مدیریت بر مبنای نتیجه به افزایش شفافیت و پاسخگویی دولت کمک می کند و می توان شاخص های عملکرد مانند اثربخشی را در نظام بودجه ریزی تلفیق کرد تا سیاست ها و برنامه های اجرایی به نحو مطلوب تری تدوین شود. تخصیص بهینه منابع دستاورد این مرحله است.

2) کارایی و بهره وری


مرحله دوم بودجه ریزی عملیاتی شامل ارتقای بهره وری بودجه سالانه است و دولت در این مرحله تلاش می کند متناسب با پاسخگویی به دستگاهها ، اختیارات و امکانات هم تفویض شود.

به اعتقاد کارشناسان بودجه ریزی ، مرحله ارتقای بهره وری چند سال طول می کشد.

برخی های معتقدند حتی با منابع درامدی موجود می توان رشد اقتصادی را 3 درصد افزایش داد اما به شرط رشد بهره وری.
عملیاتی کردن بودجه شامل فرایندهای مختلفی است که باعث می شود منابع ان به دارایی های مولد تبدیل شود و چند برابر بودجه سالانه ، ارزش افزوده و ثروت ایجاد کند.

گام دوم ، ضریب هوشمندی دستگاه اصلی را بیشتر می کند و میزان بهره وری را افزایش می دهد. اقتصاد مقاومتی هم دنبال همین هدف است.
اقتصاد ایران در شرایط خاصی به سر می برد و باید همه توان و نقاط قوت خود را بسیج و تقویت کند و با شناسایی همه نقاط ضعف و موارد تهدید و تحدید بودجه سالانه و عرصه های توسعه اقتصادی ، تلاش کند با حداکثر سرعت و شتاب به سمت مقصد سند چشم انداز حرکت کنیم.
به اعتقاد کارشناسان بودجه ریزی ، مرحله ارتقای بهره وری چند سال طول می کشد.


3) افزایش اثربخشی

پس از تخصیص بهینه و هدفمند منابع بودجه و رشد بهره وری نوبت به افزایش اثربخشی می شود که مرحله سوم (3) و نهایی طرح عملیاتی کردن تنظیم بودجه است که با اجرای ان نتایج کار به طور کامل حاصل می شود.

البته هنوز کشورهای توسعه یافته مانند امریکا ، کانادا و انگلیس هم نتوانسته اند به مرحله نهایی یعنی افزایش اثر بخشی دست یابند.

فقط چند کشور انگشت شمار از جمله استرالیا و نیوزیلند که نظام بودجه ریزی پیشرفته ای دارند به این مرحله دست یافته اند.
شفاف سازی ،‌ ارتقای بهره وری و افزایش اثربخشی سه مرحله مورد نظر برای عملیاتی کردن بودجه است.

دولت در مرحله شفاف سازی تلاش می کند متناسب با پاسخگویی به دستگاهها ، اختیارات و امکانات هم تفویض شود.

بنابراین عملیاتی کردن بودجه شامل فرایندهای مختلفی است که باعث می شود منابع ان به دارایی های مولد تبدیل شود و چند برابر بودجه سالانه ، ارزش افزوده و ثروت ایجاد کند.

اقتصاد ایران در شرایط خاصی به سر می برد و باید همه توان و نقاط قوت خود را بسیج و تقویت کنیم و با شناسایی همه نقاط ضعف و موارد تهدید و تحدید بودجه سالانه و عرصه های توسعه اقتصادی ، تلاش شود با حداکثر سرعت و شتاب به سمت مقصد سند چشم انداز حرکت کند و مسیر اقتصاد مقاومتی (با برجام یا بدون برجام ) هموارتر شود و بودجه سالانه بتواند برجام را به خود وابسته کند نه اینکه بودجه تابع برجام شود و تجارب برجام نیز در اختیار مسئولان است.

* پیشنهادهایی برای تحقق اهداف بودجه عملیاتی :

1) تبدیل همه اجزای قوه مجریه به ناظر و عامل اجرای سیاست های بودجه ای

2) برنامه ریزی و نظارت از پایین به بالا

3)تبدیل بودجه به فناوری مالی و نرم افزار توسعه همه جانبه

4) تلاش برای بودجه زدایی از برخی طرح های عمرانی و اجرایی با مشارکت مردمی

5) حرکت به سمت دولت بدون تصدی ( اجرای اصل 44 )

6) تعیین شاخص های کمی برای ارزیابی اثربخش هزینه منابع بودجه ای

7) حرکت به سمت بودجه سیال و منعطف

8) کاهش هزینه اجرای طرح های عمرانی با حضور بخش خصوصی

9) تلاش برای رهایی از شر طرح های ناتمام عمرانی و فاقد توجیه.

اگر کل بودجه دارای ارکان مشخص و ساختار شفاف و ارکستر اجرایی دقیق تر باشد چند برابر خود ارزش افزوده خواهد داشت.

توصیه کارشناسان است که دولت سومین گام را در مسیر عملیاتی شدن بودجه بر دارد و باید دیگران با تکیه بر عقلانیت اقتصادی و خرد ثروت سازی ، دولت را در حرکت به مقصد نهایی که همان اثربخشی کامل منابع بودجه ای است ، یاری رسانند.

هم مزیت ها و هم فرصت ها را مدیریت کنند و هم مواظب حرکت خرد و کلان متغیرهای بیرونی اقتصاد ایران باشند اما ایا بودجه سال اینده این ویژگی ها را دارد یا فقط عدد ان بزرگتر شده است؟

یادداشت : اسماعیل محمدی