- تعداد گونه­ های گیاهی ایران در حدود 8 هزار گونه است که از نظر تنوع گونه­ ها حداقل دو برابر قاره اروپاست

- بیش از 2300 گونه از گیاهان کشور دارای خواص دارویی، عطری، ادویه­ ها و آرایشی- بهداشتی هستند که از این میزان، 1728 گونه به عنوان گیاهان بومی ایران می­ باشند.

- از مجموع حدود 155هزار هکتار سطح زیرکشت گیاهان دارویی در سال 94، زعفران با سطح زیرکشت 95 هزار هکتار و تولید بیش از 351 تن در صدر قرار دارد.

-میزان صادرات فرآورده­ های خام گیاهان دارویی کشور در سال 1394، تقریبا 185 میلیون دلار بوده و در مقایسه با آن میزان واردات، مبلغی حدود 22 میلیون دلار را به خود اختصاص داده است

-ظرف سال های 93 تا 95 با پرداخت نزدیک به 24 میلیون تومان تسهیلات اشتغال زایی توسط بسیج سازندگی، 2 هزار و 300 واحد تولید گیاهان دارویی در کشور راه ­اندازی شده است.

در حال حاضر، صنعت گیاهان دارویی به عنوان یک اقتصاد نوظهور، پویا و بسیار سریع الرشد در عرصه جهانی مطرح شده است و کشورهای مهم و صنعتی به شدت در حال سرمایه گذاری در این حوزه هستند و سهم مهمی از اقتصاد جهانی را به خود اختصاص داده ­اند. بر اساس گزارش سال 2016 یورومونیتور و ITC(مرکز تجارت بین ­المللی)، نرخ رشد اقتصادی در این بخش 12 درصد می ­باشد و در گزارش بانک جهانی نیز، حداکثر نرخ رشد اقتصادی در این صنعت، 15 درصد اعلام شده است. همچنین، بر اساس پیش ­بینی رسمی بانک جهانی، حجم تبادل­ های تجاری کل دنیا در صنعت گیاهان دارویی تا سال 2050 به رقم 5000 میلیارد دلار خواهد رسید. حال با توجه به تنوع اقلیمی متفاوت و گونه­ های مختلف گیاهی در کشور و به تبع آن، ظرفیت ایران در تولید گیاهان دارویی، در گزارش پیش­رو با استناد به آمارهای وزارت جهاد کشاورزی وضعیت و سهم ایران در صنعت گیاهان دارویی در حال حاضر و در افق 1404 بررسی می­ شود.

تنوع گونه­ های گیاهی ایران 2 برابر قاره اروپا

سرزمین ایران کشوری ممتاز و با رتبه بالا از نظر غنای گیاهی و تنوع زیستی و دارای 11 اقلیم از 13 اقلیم شناخته شده جهانی است. براساس نظر گیاه­ شناسان و پژوهشگران، تعداد گونه ­های گیاهی ایران در حدود 8 هزار گونه است که از نظر تنوع گونه­ ها حداقل دو برابر قاره اروپاست. تحقیقات نشان داده است که بیش از 2300 گونه از گیاهان کشور دارای خواص دارویی، عطری، ادویه­ ها و آرایشی- بهداشتی هستند. به علاوه، 1728 گونه از این گیاهان به عنوان گیاهان بومی ایران می ­باشند و به عنوان یک ظرفیت انحصاری در کشور محسوب می­ شوند. خاستگاه بسیاری از گونه های مهم از جمله گل محمدی، زعفران، باریجه، آنغوزه و شیرین بیان ایران است و بخش عمده­ ای از تولید جهانی این گونه­ ها در ایران انجام می ­گیرد. همچنین تنوع گونه­ های گیاهی و برخی گونه ­های منحصر به فرد ایران باعث شده تا شرکت­ های مهم داروسازی در کشورهای پیشرفته به مواد اولیه برخی از گیاهان دارویی کشور از جمله زعفران، زیره، آویشن و مرزه به شدت وابسته باشند.

پیش بینی رشد 31 درصدی سطح زیر کشت گیاهان دارویی تا پایان سال 59

از مجموع حدود 155هزار هکتار سطح زیرکشت گیاهان دارویی در سال 94، زعفران با سطح زیرکشت 95 هزار هکتار و تولید بیش از 351 تن در صدر قرار دارد. سطح زیر کشت گل محمدی نیز بیش از 15 هزار هکتار و تولید بیش از 32 هزار تن بوده است. همچنین، سایر گیاهان دارویی با حدود 45 هزار هکتار سطح زیر کشت، شامل زیره سبز، گشنیز، حنا، وسمه، رازیانه، گل گاوزبان و ... می­ باشد. میزان رشد سطح زیرکشت تولید زعفران و گل محمدی به عنوان دو قلم عمده صادراتی در سال 94 نسبت به سال 93 به ترتیب 8 و 9 درصد بوده است که بر مبنای پیش ­بینی ­ها، در سال 1395 سطح زیر کشت زعفران از 95125 هکتار به 102735 هکتار و گل محمدی از 16506 هکتار به 17992 هکتار رسیده است. در مورد سایر گیاهان دارویی، پیش­ بینی می­ شود که سطح زیرکشت، از 44691 هکتار به 50521 هکتار با رشد 13 درصدی نسبت به سال قبل برسد.

صادرات 581 میلیون دلاری گیاهان دارویی در سال 49

حجم تجارت جهانی گیاهان دارویی از 60 میلیارد دلار در سال 1996 به 100 میلیارد دلار در سال 2010 افزایش یافته است و براساس پیش ­بینی بانک جهانی در سال 2050 گردش مالی و تجارت جهانی متمرکز و مبتنی بر گیاهان دارویی و داروهای گیاهی به حدود 5000 میلیارد دلار خواهد رسید. در این میان، ایران سهم ناچیزی از صادرات در این صنعت را به خود اختصاص داده است، به طوریکه، میزان صادرات فرآورده­ های خام گیاهان دارویی کشور در سال 1394، تقریبا 185 میلیون دلار بوده و در مقایسه با آن میزان واردات، مبلغی در حدود 22 میلیون دلار را به خود اختصاص داده است. این در حالی­ است که طبق جدول زیر صادرات گیاهان دارویی در سال­های گذشته بیش از این مقدار بود و در سال 1391 نیز 422 میلیون دلار از صادرات غیر نفتی به گیاهان دارویی اختصاص داشت.

در جهان نیز، کشورهای فرانسه، آلمان، امریکا، اسپانیا، انگلیس، سنگاپور، هلند، بلژیک و لهستان جزو 10 کشور برتر و عمده صادراتی در صنعت گیاهان دارویی می­ باشند و متأسفانه ایران با وجود ظرفیت قابل توجه در تولید گیاهان دارویی، سهم مشخصی در صادرات جهانی این صنعت ندارد.

 

نمودار زیر نیز درصد رشد سالیانه صادرات گیاهان دارویی را از سال 2011 تا 2015 در کشورهای خاورمیانه نشان می ­دهد: 

  چشم انداز صنعت گیاهان دارویی کشور در افق 1404

با توجه به ظرفیت و توان ایران در سطح زیر کشت و تولید محصولات گیاهان دارویی، برنامه­ ها و طرح ­هایی برای بهره­ مندی از فرصت­ ها و مزیت­ های رقابتی صنعت گیاهان دارویی در نظر گرفته شده است که از جمله آنها طرح توسعه کشت دیم گیاهان دارویی در اراضی شیب دار و کم بازده به عنوان یکی از پروژه­ های پیش­ بینی شده در راستای اقتصاد مقاومتی و همچنین سند ملی صنعت گیاهان دارویی در افق 1404 می­ باشد که انتظار است اهداف زیر را برای کشور محقق سازد:

- کسب سهم 20 درصد ارزش بازار داروی کشور توسط محصولات تأیید شده مبتنی بر داروهای گیاهی و محصولات طبیعی؛

- کسب سهم 20 درصد از ارزش بازار داروی حوزه دامپزشکی کشور توسط محصولات تأیید شده مبتنی بر داروهای گیاهی و محصولات طبیعی؛

- افزایش صادرات گیاهان دارویی و فرآورده­ های دارویی گیاهی و فرآورده های گیاهی برای حضور در بین 10 کشور اول جهان؛

- کسب 3 درصد سهم تولید علم حوزه گیاهان دارویی و فرآورده های دارویی گیاهی در عرصه جهانی؛

- کسب 1 درصد سهم ثبت اختراع جهانی در حوزه گیاهان دارویی و فرآورده های بومی آن و یا در حال انقراض گیاهان دارویی کشور در سازمان های حفاظت ملی

- کاهش سطح برداشت رسمی و غیررسمی از عرصه های طبیعی به 200 هزار هکتار در افق 1404؛

- افزایش سطح زیر کشت گیاهان داوریی و اسانس ­دار به 500 هزار هکتار در افق 1404

- افزایش تولید و صادرات گیاهان دارویی و احیاء اراضی شیب دار و کم بازده دیم و مراتع تخریب یافته با کشت گیاهان دارویی سازگار و باارزش، به حدود 283967 هزار هکتار در افق 1404

- سطح توسعه دیم در اراضی شیب دار و کم بازده به 45500 هکتار در افق 1404

همچنین، در برنامه ششم توسعه، افزایش سطح زیرکشت گیاهان دارویی دیم به 11737 هکتار و گل محمدی به 11013 هکتار پیش­ بینی شده است. 

  راه اندازی 0032 واحد تولید گیاهان دارویی در کشور توسط بسیج سازندگی

براساس گزارش قرارگاه جهاد اقتصادی بسیج، ظرف سال های 93 تا 95 با پرداخت نزدیک به 24 میلیون تومان تسهیلات اشتغال زایی توسط بسیج سازندگی، 2 هزار و 300 واحد تولید گیاهان دارویی در کشور راه­اندازی شده است. استان فارس با راه اندازی 171 واحد تولید گیاهان دارویی در کشور پیشتاز است. این گزارش حاکی است راه اندازی این تعداد واحد تولیدی گیاهان دارویی و عرقیات، قریب به 6 هزار شغل پایدار به صورت مستقیم و غیرمستقیم در کشور ایجاد کرده است. 

 چالش ­ها و فرصت­ های پیش روی صنعت گیاهان دارویی

مهم ­ترین چالش ­های و فرصت ­های پیش­روی صنعت گیاهان دارویی در کشور که در برگیرندۀ فرصت­ ها، تهدیدها، نقاط قوت و نقاط ضعف می ­باشد، به شرح زیر قابل بیان است:

- مزیت رقابتی کاشت گیاهان دارویی از نظر تنوع در ایران؛

- افزایش اقبال عمومی جهانی به استفاده از گیاهان دارویی؛

- سهم بازار پایین محصولات تولیدی صنعت گیاهان دارویی به نسبت رقبای مصنوعی و صنعتی در سبد مصرف ایرانی؛

- سهم بازار بسیار کم در بازارهای جهانی، علی­رغم وجود مزیت­ رقابتی و گرایش مصرف ­کنندگان به استفاده از این محصولات؛

- توجه نکردن به استانداردهای ملی و بین ­المللی در فرایند تامین بذر، کاشت، داشت، برداشت و تبدیل گیاهان دارویی در صنعت گیاهان دارویی؛

- توجه نکردن به صنعت گیاهان دارویی به عنوان بخشی تولیدی و با ارزش افزوده بسیار زیاد، در صنعت کشاورزی کشور.

کلام آخر

اگرچه تاکنون به دلیل نداشتن ساختار نظام یافته و مدون و همچنین نبود سیاست گذاری هماهنگ و یکپارچه به منظور رشد و توسعه صنعت گیاهان دارویی اقدام جدی و موثری برای بهره مندی از ظرفیت و پتانسیل های خدادادی تولید گیاهان دارویی در کشور صورت نگرفته است، اما به دلیل استقبال روزافزون جهانی در استفاده از داروهای گیاهی و همچنین توجه و تلاش کشورهای پیشرفته برای سرمایه گذاری و تولید انبوه گیاهان دارویی، ضروری است با توجه به توان و ظرفیت تولید گیاهان دارویی در کشور و همچنین مزیت رقابتی این صنعت در اقتصاد، برای ورود در عرصۀ چنین اقتصاد بزرگی از هم اکنون سرمایه گذاری های لازم را در زنجیرۀ ارزش، جهت تولید حداکثری ارزش افزودۀ گیاهان دارویی، پایه گذاری کرد و از مزیت ها و فرصت های آن برای توسعه صادرات غیرنفتی، رشد اشتغالزایی، درآمدزایی و ... کشور بهره جست.

پژوهش خبری صداوسیما//فاطمه حسینی