یتیمی آثار باستانی قم، در پیچ و خم‌های اداری

به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز قم، وقتی نام قم را در هر جای کشور یا حتی نقاطی از دنیا که شناختی از قم دارند می بریم، نا خودآگاه سیمای شهری مذهبی به ذهن متبادر می شود با اماکن مقدسی از جمله حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها و مسجد مقدس جمکران؛ کمتر کسی است که از وجود 360 اثر باستانی و 15 هزار شی تاریخی کشف شده در قم خبر داشته باشد.

سند چشم انداز توسعه قم در بستر گردشگری

به گفته مدیران اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری، استان قم ظرفیت بالایی در زمینه گردشگری اعم از گردشگری مذهبی، تاریخی و طبیعی دارد؛ صنایع دستی، همچون انگشترسازی، زیور آلات، گره چینی، مشبک، سفال و سرامیک از جمله صنایع دستی هستند که از دیرباز تا کنون به همت هنرمندانش رگ حیاتشان قطع نشده؛ از طرفی قرار گرفتن این استان چهار فصل در شاهراه مواصلاتی 17 استان کشور و رفت و آمد سالانه میلیون ها مسافر به آن موجب شده تا سند چشم انداز توسعه و افق 1404 این استان 11 هزار و 240 کیلومتر مربعی، بر اساس صنعت گردشگری تدوین شود.

از این رو بر آن شدم تا کمی از آمار ها و سند های تدوین شده بر روی کاغذ و حرف های مسئولان از پشت تریبون های رسمی فاصله بگیرم و به بخشی از میراث ثبت شده و اماکن گردشگری استان سری بزنم؛ هدفم این بود که ببینم آیا شرایط نگهداری و بازدید گردشگران از اماکن و محل های ثبت شده گردشگری و میراث استان ما به واقع برازنده آنچه که در خبرها از آنها گفته می شود هست یا خیر؟

سفری به دل تاریخ  قم

قبل از هر چیز پای صحبت یکی از کارشناسان حوزه تاریخ نشستم تا با یک بررسی مختصر، از هویت شهری که در آن زندگی می کنم مطلع شوم.

از آقای کاووسی کارشناس میراث فرهنگی، سراغ قدیمی ترین اثر تاریخی ثبت شده در جغرافیای این استان را گرفتم.

به گفته آقای کاووسی، محوطه باستانی قلی درویش با قدمت بیش از هفت هزار سال از قدیمی ترین آثار ثبت شده استان است که در جنوب شهر قم و در مسیر بلوار قم - جمکران قرار گرفته است.

او اهمیت این محوطه را از آنجایی دانست که بر اساس اسناد تاریخی و مطالعات باستانشناسی، این اثر متعلق به عصر آهن یک است.

او در توضیح عصر آهن یک گفت: عصر آهن به سه دوره عصر آهن 1، عصر آهن 2 و عصر آهن 3 تقسیم می شود که مربوط به زمانی است که بشر آهن را کشف کرده است و در هیچ کجای ایران به جز محوطه قلی درویش، معماری متعلق به عصر آهن 1 نداریم.

وی گفت: عصر آهن یک، همزمان است با کوچ آریایی ها به ایران.

گرد بی مهری بر چهره آثار باستانی 

محوطه را قبلا دیده بودم اما این بار با نگاه خریدار به آنجا رفتم؛ قبل از زیر گذر بلوار انتظار تابلوای نه چندان مناسب، مسیر را مشخص کرده بود؛ این محوطه در کنار امامزاده ای معروف به امامزاده غریب قرار داشت؛ تابلوی رنگ و رو رفته ای با عنوان محوطه باستانی قلی درویش، تمدن هفت هزارساله قم در جلوی در ورودی محوطه خودنمایی می کرد.

یک سقف نیم دایره ای برای جلوگیری از ریزش باران و برف بر روی کاوش های انجام شده نیز قرار گرفته بود؛ در ورودی محوطه اتاقک نگهبانی قرار داشت که نشان می داد یگان حفاظت آنجا مستقر است؛ راهنمای گردشگری آنجا حضور نداشت که بازدید کنندگان را راهنمایی کند و پس از هماهنگی های لازم با یگان حفاظت وارد محوطه شدم.

به گفته آقای سرلک مسئول کاوش های محوطه باستانی قلی درویش، تا امروز 10 فصل کاوش در قلی درویش انجام شده که 400 شی باستانی از آن خارج شده است؛ در اینجا لایه های کاوش شده خود سرآغاز مطالعات جدیدی در باستان شناسی محسوب می شود.

آنچه مسئولان ، کاوشگران و کارشناسان از محوطه باستانی قلی درویش ترسیم می کردند و از اهمیتش می گفتند با آنچه که من به عنوان یک مخاطب در میدان می دیدم متفاوت بود؛ بعد از شنیدن همه آن حرف ها منتظر بودم تا با یک موزه غنی از اطلاعات مصور تاریخی مواجه شوم اما آنچه که می دیدم خاک بود و طبقه های متفاوتی از یک بنای مجهول و سوراخ هایی شبیه تنور نان پزی؛ نه تابلوی، نه اطلاعاتی و نه فضای جذابی برای بازدید!

برایم جالب بود تا از سایر آثار شاخص قم بازدید کنم و از اوضاع و احوال آنها بدانم. کاروانسرای دیر گچین مقصد بعدی ام بود؛ جایی در 60 کیلومتری آزاد راه قم – گرمسار که  آنرا مادر کاروانسراهای ایران می نامند، اما شبیه یک فرزند بی مادر بود که در بیابان های قم رها شده است. نه تابلویی برازنده و نه رهگذری که او را ببیند و از تاریخ 1700 ساله اش باخبر شود؛ دیوارهای ترک خورده، زباله های رها شده، حیاطی سوت و کور با حوضچه ای قدیمی در وسط آن.

با خودم تصور می کردم؛ روزگارانی را که این کاروانسرا برو و بیایی برای خودش داشته است. مسافرانی که سوار بر اسب ها خسته از راه می رسیدند؛ اسب هایشان را در اصطبل ها می بستند تا نفسی چاق کنند و خودشان کنار حوض یا در حجره ها به استراحتی نیم روزه می پرداختند.

این ها فقط یک تصور خیالی بود؛ واقعیت کاروانسرای دیر گچین می گفت غریب تر از همیشه است و فقط صدای بیابان و وحشت از تنهایی از آن به گوش می رسد و هر روز بر تعداد تارهای عنکبوت آن اضافه می شود.

دیگر آثار باستانی قم همچون تپه صرم، کاروانسراهای طرلاب، علی آباد و ... هم وضعیتی مشابه داشتند؛ به جز چند خانه تاریخی مثل خانه تاریخی زند در بافت اصلی شهر و خانه یزدان پناه، تیمچه قم، گنبد های سبز و ... که با مرمت و بازسازی و تحویل آنها به بخش خصوصی می توانند نشانه ای از وجود آثار باستانی در قم باشند، سایر آثار در وضعیت مناسبی به سر نمی برند.

تحولاتی در راه است 

با آقای ایل بیگی معاون میراث سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان به گفتگو نشستم و از تعجبم نسبت به اوضاع نابسامان یکی از گران بهاترین آثار باستانی کشور گفتم.

او از تغییر و تحولات در سازمان میراث فرهنگی استان خبر داد و گفت: تیم جدید معاونت میراث از جمله خود من کمتر از 1 ماه است که کارش را آغاز کرده است و تلاش داریم با تمام قوت نقایص گذشته را برطرف کنیم.

ایل بیگی لزوم تدوین و ترسیم طرح های جامع و مطالعاتی را برای طرح های تاریخی استان قم از مهمترین برنامه های پیش رو دانست و گفت: مبنای ما بر این است که هیچ کاری را بدون طرح و برنامه کلید نزنیم.

او تامین اعتبار 110 میلیون تومانی برای قلی درویش را از نخستین گام های مجموعه خود برای ساماندهی این محوطه اعلام کرد و گفت: 70 میلیون تومان از این بودجه را برای تهیه طرح محتوایی و 40 میلیون تومان دیگر را به بهسازی معابر و امور اجرایی اختصاص داده ایم.

از معاون میراث استان، سراغ اشیا کشف شده از این محوطه و سایر آثار باستانی قم را گرفتم که خود او هم بابت شیوه نگهداری این آثار متاسف بود.

او از مخازن غیر استانداردی گفت که در طی سال های گذشته محل نگهداری آثار بودند و اذعان داشت چه بسا اگر این آثار زیر خاک می ماندند سالم تر بودند.

بنا بر دلایل امنیتی اجازه دیدن این آثار را نداشتم، اما آقای ایل بگی ابراز امیدواری کرد که در دو ماه آینده مخزنی استاندارد به ابعاد 700مترمربع در خیابان معلم راه اندازی خواهد شد که شرایط نور، رطوبت و فضای آن برای نگهداری 15هزار اثر تاریخی کشف شده در قم مناسب است.

دیر گچین دیگر اثر فاخر و کم نظیر استان قم بود که در موردش از آقای ایل بیگی پرسیدم؛ او اختلاف نظر ها بر سر تعیین تکلیف نفیس بودن یا نبودن این اثر تاریخی را یکی از مهمترین دلایل مغفول واقع شدن و بی توجهی به آن عنوان کرد و افزود: طبق مصوبه هیئت وزیران در 9/1/87 کاروانسرای دیر گچین به عنوان منطقه نمونه گردشگری شناخته شد و دو ماه بعد هیئت وزیران حق بهره برداری آن را به صندوق احیا و بهره برداری از آثار باستانی کشور داد؛ اما در اردیبهشت سال 1392 کمیته نفایس سازمان میراث فرهنگی با تشکیل جلسه ای، این منطقه را از دایره نفیس بودن خارج می کند؛ بعد از آن به این رای اعتراض زده می شود و دوباره به دایره آثار نفیس بر می گردد و در این فاصله، واگذاری های غیر قانونی صورت می گیرد.

آقای ایل بیگی برای همین کِش و قوس ها بر سر مالکیت و تعیین تکلیف مادر کاروانسراهای ایران، تعبیر جالبی به کار برد؛ او گفت : ما با این کارهایمان داریم پدرِ مادر کاروانسراهای ایران را در می آوریم!

من نیز با او هم عقیده بودم و تعیین تکلیف هر چه سریعتر این مادر غریب، مظلوم و رها شده در کویر مرکزی ایران را مطالبه کردم.

ایل بیگی از مکاتبه های مکرر با سازمان مرکزی میراث فرهنگی خبر داد و گفت: پس از رای نهایی سازمان تا یکی دو هفته آینده کار بر روی روال خواهد افتاد و سرمایه گذار طبق طرح پیشنهادی معاونت میراث فرهنگی می تواند اقدامات خود را بر اساس روند قانونی انجام دهد.

برآیند کلی صحبت های معاون میراث بر آن بود که در روزهای آینده خبرهای خوبی از میراث استان به گوش خواهد رسید.

مسئله ایی که آقای یزدانی مدیرکل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری هم آنها را بازگو کرد

آقای یزدانی از جمله مدیران تازه وارد به استان است. او برنامه های پیش روی خود را برنامه های مدون و دارای طرح و اصول دانست و از امیدواری در روزها و ماه های آینده برای اداره کل خود گفت.

او جواب هر کدام از سوال های مرا منوط به آینده و اجرای طرح هایی که در سر دارد دانست.

آقای یزدانی به برخی اشتباهات، کم کاری ها و اعمال غیر قانونی انجام شده در گذشته اشاره کرد و گفت: تیم جدید شبانه روز دارد تلاشش را می کند تا سند چشم انداز توسعه استان قم که بر مبنای گردشگری نوشته شده است را تحقق بخشد.

من به بهانه هفته گردشگری که از 5 مهر آغاز می شود به سراغ این بخش مهم و البته به نوعی مغفول واقع شده استان رفتم. بخشی که کارهای انجام شده برای آن در مقایسه با ظرفیت های بی نظیرش کم فروغ به نظر می رسد.

مسئولان میراث فرهنگی برای ارائه دستاوردهایشان از ما زمان خواستند و من امیدوارم این زمان به درازای تاریخ و تمدن هفت هزارساله قلی درویش یا تاریخ 1700 ساله دیر گچین نباشد و بتوانم در ماه ها و روزهای آینده از افتتاح پروژه ها، رفت و آمد و شور و شعف توریست ها نسبت به بازدید از شگفتی های طبیعی و تاریخی قم بنویسم.

امیدوارم در آینده از بالا رفتن آمار ماندگاری مسافران در قم به بهانه بازدید از اماکن تاریخی و باستانی بگویم و از زبان هنرمندان صنایع دستی بنویسم " امروز حالمان بهتر از دیروز است"

آقانوری – خبرگزاری صدا و سیما - قم