تقابل منافع سیاسی و امنیتی روسیه و آمریکا

   به گزارش سرویس بین الملل خبرگزاری صدا و سیما، روابط روسیه وآمریکا در دوره پسا جنگ سرد دچار نوسانات زیادی شده و روند مستمر تشدید اختلافات و تنش‌ها را طی کرده و پس از بروز بحران اوکراین در سال ۲۰۱۴ وارد مرحله تقابل شده است.

  واشنگتن علاوه بررویارویی با مسکو درزمینه امنیتی و نظامی، سیاست تشدید فشار‌ها علیه روسیه را در ابعاد مختلف سیاسی و دیپلماتیک، تجاری و اقتصادی، نظامی و تسلیحاتی و انرژی دنبال کرده است. در برهه کنونی دایره اختلافات روسیه و آمریکا آن چنان وسیع و متنوع است که امکان حل و فصل آن‌ها دشوار به نظر می‌رسد.

گستره تقابل
   این اختلافات نه فقط در زمینه مسائل بین المللی و منطقه‌ای مانند بحران اوکراین، توافق هسته‌ای برجام، بحران هسته‌ای شبه جزیره کره، بحران سوریه ونیز مسائل کلان مانند پیمان‌های کنترل تسلیحات است، بلکه اختلاف درباره ماهیت نظام بین المللی مطلوب یعنی جانبه گرایی یا چند جانبه گرایی نیز از اختلافات اصلی مسکو و واشنگتن محسوب می‌شود. منافع متعارض این دو قدرت بین المللی در زمینه مسائلی مانند توانمندی هسته‌ای وحوزه‌های نفوذ در شرق اروپا، غرب آسیا و آمریکای لاتین موجب شده تا واشنگتن در اسناد بالا دستی خود مانند استراتژی امنیت ملی، استراتژی دفاع ملی و دکترین جدید هسته‌ای آمریکا، همواره از روسیه به مثابه بزرگترین تهدید علیه آمریکا و نیز تهدید هسته‌ای شماره یک یاد کند.

   اقدامات خصمانه واشنگتن علیه مسکو، از سوی روسیه بی پاسخ نمانده است. در برهه کنونی تقابل مسکو و واشنگتن در چند عرصه پر رنگ است. در عرصه کلان، مسکو در باره ماهیت نظام بین المللی مطلوب با واشنگتن دچار اختلاف نظر اساسی است. در عرصه موضوعات مورد اختلاف نیز این دو قدرت بین المللی در حوزه بحران‌ها و مناقشات منطقه‌ای با هم تعارض دارند. علاوه بر تقابل آمریکا و روسیه در شرق اروپا و سوریه، اکنون آمریکای لاتین به ویژه ونزوئلا نیز به این فهرست اضافه شده است. در زمینه امنیتی نیز در حوزه رقابت‌های تسلیحاتی و کنترل تسلیحات با خروج آمریکا از پیمان‌های تسلیحاتی اختلاف نظر جدی در این زمینه بین مسکو و واشنگتن شکل گرفته است.

 

تقابل کلان
  روسیه بار‌ها مخالفت خود را با نظام تک قطبی و یک جانبه گرایی ادعایی آمریکا اعلام کرده و برقراری نظام چند قطبی وچند جانبه گرایی را در اولویت سیاست خارجی خود قرار داده است. مسکو در عین حال استفاده از تحریم‌ها به عنوان ابزار فشار علیه دیگر کشور‌ها که رویکرد آمریکا به ویژه در دوره ریاست جمهوری دونالد ترامپ است مخالفت ورزیده است. ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه در جریان کنفرانس مطبوعاتی بزرگ سالانه خود در دی ۱۳۹۸ تاکید کرد که جهان تک قطبی دیگر وجود نداشته و یک جهان چند قطبی مطابق با توسعه اقتصادی کشور‌ها وجود دارد.

  پوتین تاکید کرد که جهان را نمی‌توان بر پایه یک مرکز واحد، جایی که کل جامعه جهانی اداره شود و بصورت تک قطبی اداره کرد. اشاره پوتین به رویکرد یکجانبه گرایانه دولت ترامپ است که به رغم تغییر اوضاع و شرایط بین المللی و ظهور قدرت‌های اقتصادی و نظامی جدید در جهان مانند روسیه و چین نه فقط مدعی ابر قدرتی آمریکا و درواقع تداوم نظام تک قطبی است، بلکه تلاش آن معطوف به تحمیل خواسته‌ها و اهدافش بر دیگر کشور‌ها از طریق استفاده از قدرت نیمه سخت یعنی اعمال تحریم‌ها است.

  دونالد ترامپ رئیس جمهوری آمریکا بار‌ها از برتری جویی آمریکا و لزوم پیروی دیگر دولت‌ها از سیاست‌های واشنگتن و ترجیح منافع تجاری و اقتصادی آمریکا سخن گفته است. در حالی که روسیه به همراه چین برای تغییر اوضاع کنونی، حل و فصل مسائل جهانی و منطقه‌ای و ایجاد نظامی چند جانبه به گسترش همکاری‌های خود در چارچوب سازمان‌های بین المللی مانند سازمان ملل، گروه بیست، سازمان همکاری‌های شانگهای، گروه بریکس وهمچنین سازمان همکاری‌های اقتصادی آسیا و اقیانوس آرام پرداخته اند. روسیه و چین معتقد هستند که تحولات بین المللی و واقعیات نظام جهانی موید گذار به سوی نظام چند قطبی است، در حالی که آمریکا با پافشاری بر حفظ نظام تک قطبی و تلاش برای ایفای نقش پلیس جهانی به دنبال اهداف و خواسته‌های خود از طریق یکجانبه گرایی است.

بحران ونزوئلا
   هر چند روسیه و آمریکا در نقاط مختلفی مانند شرق اروپا و نیز سوریه در مقابل هم قرار گرفته اند، اما جدیدترین عرصه تقابل منطقه‌ای مسکو و واشنگتن در آمریکای لاتین به ویژه در کشور نفت خیز ونزوئلا است. بحران سیاسی کنونی در ونزوئلا از ۱۰ ژانویه ۲۰۱۹ زمانی که" نیکلاس مادورو" برای بار دوم در انتخاباتی که از سوی مخالفان تحریم شده بود پیروز شد و به عنوان رئیس‌جمهور این کشور سوگند یاد کرد آغاز شد.

   تنش‌ها پس از آن بالا گرفت که در۲۳ ژانویه "خوان گوایدو"سردسته مخالفان، خود را رئیس‌جمهور خواند و آمریکا و بیشتر کشور‌های اروپایی و آمریکای لاتین از او حمایت کردند. در مقابل کشور‌های بسیاری مانند روسیه، چین، ایران، ترکیه، بولیوی و مکزیک با محکوم کردن این اقدام گوایدو، از نیکلاس مادورو حمایت کرده‌اند. از دیدگاه کشور‌های مخالف مداخله آمریکا مانند روسیه، دولت ترامپ قصد دارد تا هر چه زودتر به اصطلاح کار ونزوئلا را تمام کند تا در گام‌های بعدی به براندازی دیگر دولت‌های چپگرای آمریکای لاتین به ویژه نیکاراگوئه و کوبا بپردازد. "نیکولای پاتروشف" دبیر شورای امنیت روسیه معتقد است که اقدامات واشنگتن علیه ونزوئلا با هدف کنترل بازار انرژی جهان صورت می‌گیرد. پاتروشف در مصاحبه‌ای گفت: «اقدامات آمریکا علیه ونزوئلا، برنامه‌هایی سیاسی در راستای منافع اقتصادی این کشور است».

  از دیدگاه مسکو، هدف استراتژیک واشنگتن در ایجاد فشار بر ونزوئلا، دستیابی به نفت خام این کشور است تا بدین وسیله بتواند در سال‌های آینده رهبری صادرات نفت را بر اساس قواعد خود در دست گیرد و خواسته هایش را به اوپک دیکته کند. مقامات ارشد روسیه بر این گمان هستند که دولت ترامپ از گوایدو رهبر مخالفان برای رسیدن به اهداف خود در ونزوئلا استفاده ابزاری می‌کند. قدرت‌های بین المللی رقیب آمریکا یعنی روسیه و چین مخالفت آشکار خود با طرح‌های آمریکا علیه مادورو را اعلام کرده اند. از دیدگاه روسیه، هدف آمریکا انجام کودتا در ونزوئلا و روی کار آوردن خوان گوایدو به عنوان رئیس جمهور این کشور است.

  مسکو بر این گمان است که دولت ترامپ نتوانسته به اهداف خود در ونزوئلا دست یابد که یکی از دلایل آن مواضع سرسختانه روسیه در دفاع از دولت چپگرای ونزوئلا است. در عین حال مسکو بر حمایت همه جانبه از ونزوئلا و نیکلاس مادورو رئیس جمهور این کشور تاکید می‌کند. این حمایت اکنون علاوه بر همکاری‌ها در عرصه انرژی شامل کمک‌های نظامی مسکو به کاراکاس اعم از برگزاری رزمایش‌های مشترک، اعزام نظامیان و فروش تسلیحات بوده و حتی در اقداامی بی سابقه دو فروند بمب افکن استراتژیک توپولف ۱۶۰ روسیه در آذر ۱۳۹۷ (دسامبر ۲۰۱۸) با پرواز از روسیه در ونزوئلا فرود آمدند که این اقدام حرکتی نمادین از سوی مسکو در راستای حمایت از دولت چپگرا و نیکلاس مادورو رئیس جمهوری ونزوئلا تعبیر شد.

  در عین حال روسیه از مواضع ونزوئلا در مجامع بین المللی به ویژه سازمان ملل حمایت فعال کرده و بار‌ها اقدامات غیرقانونی وبراندازانه واشنگتن در باره ونزوئلا را محکوم کرده است. ازز دیدگاه روسیه، این رویکرد آمریکا آشکارا بر خلاف قوانین و موازین بین المللی به خصوص اصل عدم مداخله در امور داخلی کشور‌ها بوده و به همین دلیل باید جامعه بین المللی با جدیت در برابر آن بایستد.

تقابل امنیتی
  اکنون پیمان‌های کنترل و کاهش تسلیحات به یکی از نقاط اصلی اختلاف و تنش بین روسیه و آمریکا تبدیل شده است. با توجه به خروج آمریکا در دوره ترامپ از چند توافق بین المللی، اکنون بیش از هر زمان دیگری مساله خروج این کشور از برخی پیمان‌های تسلیحاتی اهمیت یافته است. دولت ترامپ روند خروج از پیمان‌های بین المللی از جمله معاهدات تسلیحاتی و امنیتی را از سال ۲۰۱۸ کلید زد.

  پس از خروج آمریکا از پیمان نیرو‌های هسته‌ای میان برد (آی ان اف) در اوت ۲۰۱۹، آمریکا از پیمان "آسمان‌های باز" در مه ۲۰۲۰ خارج شد. دونالد رئیس جمهوری آمریکا در این زمینه گفت: «آمریکا از پیمان آسمان‌های باز خارج خواهد شد و معاهده‌ای دیگر جایگزین این توافق خواهد شد.» پس از آنکه آمریکا اعلام کرد از پیمان «آسمان‌های باز» خارج می‌شود، وزارت خارجه روسیه در بیانیه‌ای اعلام کرد تمام توانش را برای نجات این پیمان به کار خواهد گرفت. پیمان آسمان‌های باز توافقنامه‌ای بین ۳۴ کشور جهان در باره اجازه پرواز هواپیما‌های جاسوسی و تجسسی بر فراز مناطق کشور‌های عضو این پیمان و بخشی از تلاش‌های بین المللی برای اعتماد سازی در دوره پس از جنگ سرد است. این پیمان یکی از جامع‌ترین توافقنامه‌های بین المللی برای شفاف سازی فعالیت‌های نظامی بوده و به کشور‌های امضا کننده اجازه می‌دهد تا به منظور جمع آوری اطلاعات درباره نیرو‌های نظامی پرواز‌هایی با هواپیما‌های تجسسی غیرمسلح بر فراز خاک دیگر اعضا انجام دهند.

   از پیمان «آسمان‌های باز» به عنوان یکی از پایه‌های ساز و کار کنترل تسلیحات در جهان یاد می‌شود. با این حال دولت ترامپ بی اعتنا به همه این ملاحظات از این پیمان مهم کنترل تسلیحات خارج شد. این تازه‌ترین اقدام دولت ترامپ در بی اعتنایی به تعهدات و توافقات بین المللی در زمینه کنترل تسلیحات به شمار رفته و منجر به افزایش تنش با روسیه شده است.

آینده پیمان استارت جدید
   اکنون نگرانی اصلی روسیه در باره تمدید نشدن معاهده کاهش تسلیحات استراتژیک هسته‌ای موسوم به پیمان استارت جدید است. دولت ترامپ، بهانه جویی در باره این پیمان را از مدت‌ها قبل آغاز کرده تا در نهایت از تمدید این پیمان راهبردی در فوریه ۲۰۲۱ خودداری کند. "مایک پمپئو" وزیر امور خارجه آمریکا در آوریل ۲۰۱۹ برای مذاکره با روسیه درباره تمدید پیمان "استارت‌"درخواست‌های جدید وشروط غیرقابل اجرایی مطرح کرد که سرنوشت این توافقنامه مهم راهبردی را در معرض خطر قرار داده است. پمپئو از مسکو درخواست کرد تا انواع تسلیحات جدید روسیه به ویژه سامانه موشکی فراصوت "آوانگارد"، شناور زیردریایی بسیار سریع هسته‌ای "پوزیدون" و موشک‌های فرا صوت "کینژال" که از جمله جدیدترین تسلیحات نظامی روسیه هستند، باید موضوع مذاکرات بین مسکو و واشنگتن قرار بگیرند.

   بدین ترتیب آمریکا تمدید پیمان جدید استارت را با شروطی غیرقابل اجرا همراه کرده است. شرط دیگر آمریکا برای تمدید پیمان استارت مشارکت چین در پیمان جدید است. با این حال پکن پاسخ منفی به این خواسته آمریکا داده است. در آخرین تحول در این زمینه نمایندگان ارشد آمریکا و روسیه در ۲ تیر ۱۳۹۹ مذاکرات خود را برای نجات آخرین پیمان کنترل تسلیحات هسته‌ای یعنی پیمان استارت جدید پس از یک روز خاتمه دادند. چین علیرغم دعوت از سوی آمریکا، نماینده‌ای به این مذاکرات نفرستاد. سخنگوی وزارت امور خارجه چین چندی پیش اعلام کرده بود که هنوز زمان مناسب برای مشارکت چین در مذاکرات خلع سلاح نرسیده است.

  محور این مذاکرات تلاش برای دستیابی به توافقی به منظور تمدید پیمان استارت جدید بود که مهلت اجرای آن در ۵ فوریه ۲۰۲۱ به پایان می‌رسد. طبق این پیمان که در سال ۲۰۱۰ میان روسای جمهوری وقت روسیه و آمریکا منعقد شد این دوکشور متعهد شدند، تعداد سامانه‌های پرتاب موشک هسته‌ای استراتژیک را به ۸۰۰ و تعداد کلاهک‌های هسته‌ای را به ۱۵۵۰ کلاهک کاهش دهند. چین که در حال حاضر زرادخانه اتمی بسیار کوچکتری نسبت به آمریکا و روسیه در اختیار دارد، پیشتر دعوت برای حضور در این نشست مشترک را رد کرده و امیدواری واشنگتن را برای سه‌جانبه کردن پیمان استارت جدید از میان برد. اگر پیمان استارت جدید در پایان مهلت قانونی آن یعنی فوریه ۲۰۲۱ منقضی شود، برای اولین بار در طول نیم قرن گذشته منعی در خصوص گسترش تسلیحات هسته‌ای برای مسکو و واشنگتن وجود نخواهد داشت. کشور‌های اروپایی و متحدان آمریکا امیدوارند که واشنگتن با تمدید پیمان استارت جدید موافقت کنند.

  اما دولت ترامپ چندان رغبتی به این مساله نشان نداده است. واشنگتن تلاش می‌کند تا مسکو را مقصر لغو و تمدید نشدن پیمان‌های کنترل تسلیحات از جمله پیمان استارت جدید معرفی کند. با این حال مقامات ارشد روسیه بر عزم این کشور برای ایستادگی در برابر آمریکا و اقدام متقابل تاکید کرده اند. به گفته ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه، در صورتی که پیمان استارت جدید بدون توافق درباره نسخه جدید آن منقضی شود، دیگر وسیله‌ای برای محدود کردن رقابت تسلیحاتی وجود نخواهد داشت.

  وی تهدید کرد اگر آمریکا نشانه‌ای از قصد خود برای تمدید پیمان استارت جدید از خود نشان ندهد، روسیه نیز اجازه خواهد داد که این پیمان در سال ۲۰۲۱ منقضی شود. پایان این پیمان مهم موجب می‌شود تا آمریکا بار دیگر توسعه تسلیحات هسته‌ای استراتژیک را بدون هیچ محدودیتی آغاز نماید که با واکنش متقابل روسیه مواجه شده و بدین ترتیب این امر موجب افزایش بی ثباتی در عرصه بین المللی و گسترش مسابقه تسلیحات هسته‌ای بین قدرت‌های هسته‌ای جهان خواهد شد.