موقوفه ای جهانی و انتظاری طولانی

به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز آذربایجان شرقی، این بنای تاریخی هنوز هم که هنوز است، به دنبال جایگاه واقعی خود می گردد؛ آن هم در مسیری پرپیچ و خم.

با وجود گذشت 18 سال از آغاز طرح احیای مجموعه 700 ساله علمی - تاریخی و فرهنگی ربع رشیدی تبریز ، هنوز خبری از تبدیل دوباره‎ آن به دانشگاه نیست و اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی به کمک آلمانی‌ها سعی می کند به نتایج جدید با ادامه کاوش‌ در این منطقه دست یابد.
تلاشهایی که علاوه بر دست و پنجه نرم کردن با مشکلات مختلف تامین اعتبار و تملک اراضی، حالا زیر سایه پاندمی کرونا قرار گرفته و چشم انداز چندان روشنی پیش روی خود نمی بیند.

تاریخ ربع رشیدی
با حمله مغولان و ورود هلاکوخان در سال 654 هجری قمری به ایران، منطقه آذربایجان مرکز شاهنشاهی این قوم شد.
سلطان محمود غازان‌ خان یکی از معروف‌ ترین پادشاهان ایلخانی، خواجه رشید الدین فضل ‌الله همدانی را که از مورخان و اندیشمندان ایرانی آن زمان بود، به وزارت منصوب کرد و همین موضوع شکوفایی منطقه و مخصوصا تبریز را به دنبال داشت.

از مهم‌ترین فعالیت‌های این وزیر ایرانی در سال‌های حکمرانی مغول‌ها، دستور ساخت مجموعه‌ ارزشمند ربع رشیدی در حدود سال 700 هجری قمری در داخل باروی غازانی بود. این قلعه که دانشگاهی بزرگ در دل خود داشت، تا سال 736 هجری قمری فعالیت می‌کرد و در آن به هفت زبان زنده دنیا تدریس می‎شد. عرصه مجموعه ربع رشیدی تبریز 18 هکتار است.

در آن زمان اين دانشگاه شامل چهار دانشکده بود که در چهارطرف آن قرار داشت و اربع يا چهار عربي را به خود اختصاص داد و اين مکان به نام ربع رشيدي شهرت يافت.
ربع رشيدي شهري کوچک بود شامل کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالايتام، حمام، مهمانسرا، بيمارستان، مدارس عالي، و کارگاه‌هاي صنعتي.

فضل‌الله همداني براي تامين هزينه‌هاي اين مرکز املاک فراواني را در نقاط مختلف اعم از ايران قديم، بخش‌هايي از عراق، افغانستان، گرجستان، ولايت روم، آذربايجان و سوريه وقف اين مرکز کرد اما با قتل آخرین پادشاه ایلخانی، قلعه و دانشگاه داخل آن ویران و غارت شد.

بزرگترین موقوفه جهان
وقف نامه ربع رشیدی اثری ارزشمند به خط خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی از دوره ایلخانی است که فهرست جامعي از موقوفات، هزينه‌ها و برنامه‌هاي اداري و مالي شهرک دانشگاهی ربع رشیدی را تبيين کرده است و درسال 1386 از طرف یونسکو در فهرست برنامه حافظه جهانی در کنار آثاری چون شاهنامه بایسنقری و التفهیم ابوریحان بیرونی ثبت جهانی شد.

این وقفنامه که شخص خواجه رشیدالدین آن را نوشته شده است، مشحص می کند که این مجموعه در زمان آبادانی دارای 24 کاروان سرای وسیع، 1500 دکان ، 30 هزار واحد مسکونی و تعدادی حمام، باغ‌های مصفا، آسیاب، کارخانه‌های پارچه ‌بافی و کاغذ سازی، دارالضرب و کارگاه‌های تولید رنگ بود.

خواجه رشیدالدین در ادامه‌ این وقف ‌نامه به جزئیات دانشگاه ربع رشیدی اشاره می‌کند: "در محل درس این مجموعه 400 فقیه و چندین هزار طلبه سکونت داشته ‌اند و حدود 200 قاری از کوفه، بصره و شام به نوبت در ‌آن قرآن قرائت می‌کردند."

کتاب وقفنامه رشیدی نیز مفصل ترین مدرک و سند راجع به ‏اهمیت و کثرت موقوفات رشیدیه محسوب می شود که نسخه نفیسی از آن ‏از ‏طرف آقای علاء الدین سراج میر در محل دانشکده ادبیات ‏و علوم انسانی تبریز در سال 1348 ارائه و لزوم طبع و نشر آن ‏تایید و تاکید شد.

وقفنامه ربع رشيدي در 382 صفحه روی کاغذ خانبالغ نگاشته شده كه نسخه اصلی آن هم اكنون در كتابخانه مركزی تبريز نگهداري و محافظت مي شود.

 

 

مدیرکل اوقاف و امور خیریه آذربایجان‌ شرقی می گوید : موقوفات ربع رشیدی در 8 استان کشور و 6 کشور دنیا به عنوان بزرگ ‌ترین موقوفه شناخته می شود.در واقع علاوه بر تبریز در شهرهای دیگر و همچنین در سوریه، عراق و ترکیه زمین‌های وقفی دارد و 2 نیت مهم این موقوفه علم الادیان (علم دین) و علم الابدان(علم طب) است.

حجت الاسلام ‌حسینی معتقد است این بزرگ ‌ترین سرمایه علمی و پزشکی و ثبت جهانی شده در استان است که با احیای این موقوفه عظیم می‌توانیم کمک‌های مالی خوبی از محل نیات این موقوفه به حوزه‌های علمیه، دانشکده‌های الهیات و علوم پزشکی انجام دهیم.

راهی دراز از ثبت تا مرمت و احیا
بنای ربع رشیدی با تمام ارزش و اهمیتی که در تاریخ ایران و جهان دارد ، پس از ثبت ملی در سال 1354 سال‌های زیاد مورد بی‌توجهی بود تا اینکه در سال 1381 تاسیس محوطه تاریخی ربع رشیدی، بالاخره به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید و با هدف اجرا ابلاغ شد.

حدود یک سال بعد یعنی سال 82 کاوش‌هایی در این منطقه انجام شد. اما در ادامه‌ کاوش‌ها، سال 85 بود که خبر رسید : آثار معماری ربع رشیدی روی خاک وجود ندارند.
کاوشگران اعلام کردند آن‌ چه که اکنون در منطقه‌ معروف به ربع رشیدی باقی مانده، آثاری از قلعه‌ای صفوی است، نه ربع رشیدی. بنا بر همین گزارش مشخص شد که در سال 1019 هجری قمری، در زمان شاه‌عباس صفوی، با استفاده از مصالح در " شنب غازان " و گورستان‌های تاریخی تبریز مانند " گجیل " و " سرخاب " ، قلعه ‌ای برای حاکم تبریز دربرابر محله‌ عثمانی بر ویرانه‌های ربع رشیدی ساخته شده که این قلعه نیز براثر زلزله‌های تبریز ویران شده است.

دانشگاهی زیر تیغ ساخت و ساز
بنای مجموعه ارزشمند ربع رشیدی تبریز علاوه بر حرکت لاک پشتی عملیات مرمت ، در طول زمان ، آسیب های مختلفی را متحمل شده و حوادث انسانی و بلایای طبیعی بارها آن را مورد هجوم قرار داده است .ساخت و سازهای غیرمجاز و غیرقانونی در حریم آن هم به مرحله غیرقابل کنترل رسیده و ماندگاری اثر را با اما واگرهای فراوانی روبه رو کرده است.

در اینکه تملک تمام ساخت و سازهای صورت گرفته در حریم مجموعه ربع رشیدی نیازمند مبلغ بسیار هنگفتی است، تردیدی وجود ندارد. از همین روی است که مدیرکل وقت اوقاف و امور خیریه آذربایجان شرقی در سال 89 پیشنهاد ورود دولت به این موضوع و اختصاص اعتبار مناسب را کرد.

به گفته حجت الاسلام نوبری، اعتبار لازم برای تعیین حدود قانونی و نیز تملک تعداد معینی از واحدهای ساخته شده در حریم ربع رشیدی به شهرداری تبریز در سال 81 تخصیص یافت اما عملاً اقدام خاصی صورت نگرفت!
وی همچنین توضیح داده ، با توجه به اینکه حدود موقوفات ربع رشیدی به صورت دقیق معلوم نشده ، تعداد پلاک های اصلی و پلاک های فرعی واقع شده در حریم این اثر تاریخی هم مشخص نیست تا اوقاف بر آن ها مدیریت کند.

از سوی دیگر برخی از کارشناسان معتقدند که در کنار بی تحرکی برخی مسئولان برای رفع مشکل بی سامانی و رفع نقض حریم ربع رشیدی، سازمان میراث فرهنگی هم به تنهایی قدرت کافی برای ممانعت از تجاوز به حریم این مجموعه ارزشمند تاریخی را ندارد.

قندگر، باستان شناس در تحقیقی عنوان می کند: متاسفانه واحدهایی 40 تا 50 متری در حریم ربع رشیدی ساخته شده یا برخی از واحدهای از قبل ساخته شده، توسعه می یابد .
وی با بیان اینکه تعیین حریم آثار تاریخی بر دو نوع "منظری" و "اصلی" است، اظهار می کند: آنچه در مورد ربع رشیدی با ارتقاع یافتن ساختمان ها رخ داده این است که حریم منظری این بنا مخشوش شده است ضمن اینکه حریم اصلی مجموعه که هزار برابر بیشتر از حریم فنس کشی شده فعلی است، بارها مورد تجاوز قرار گرفته است.

بسیاری از آثار رشیدیه سابق در زیر ساخت و سازهای غیرقانونی فعلی در حریم این مجموعه و یا باغها منطقه که جزئیات آن در وقف نامه به ثبت رسیده، مدفون است.

دستیابی به نشانه هایی از دوره ایلخانی
با وجود تمام کش و قوسها و بوروکراسی ها، سرانجام در سال 97 باستان شناسان به نخستین آثار دوره ایلخانی دست پیدا کردند.
سرپرست کاوشهای باستان شناسی می گوید: در 22 گمانه زنی در سه ناحیه داخل، کنار و خارج محوطه موفق به کشف ارگ فرماندهی قلعه شدیم و به یک سری آثار معماری دست پیدا کردیم.

در این کاوشها یک بنای مدور خشتی که شامل سه دایره تو در تو است مشاهده شد که دایره داخلی آن 5.5 متر قطر داشت و از دو طرف دیوارهای این قلعه یک لایه خشتی به صورت لانه زنبوری که کاربرد تزییناتی داشت، نمودار گردید که قطعا مقر فرماندهی ارگ بوده است.

روح انگیز ادامه می دهد: در ادامه کاوشها به برج اصلی قلعه که قدمت آن به دوران صفوی برمی گردد، رسیدیم. این قلعه در زمان شاه عباس برای جلوگیری از حمله عثمانی و برای حاکم تبریز ساخته شده است.در ساخت این قلعه از سنگ قبرهای کتیبه دار ایلخانی استفاده شده است که محتوای بیشتر آنها آیه های قرآنی است، اما روی دو کتیبه تاریخ 711 و 749 هجری قمری حک شده است.

کشف سازه‌ای بزرگ متعلق به قرن هشتم
در سال 98 هم از محوطه ربع رشیدی اخبار مهمی منتشر شد. سرپرست جدید هیئت کاوش می گوید: در فصل سوم کاوش های باستان شناسی و پژوهش‌های حفاظتی و مرمتی مجموعه رَبع رشیدی تبریز، سازه ای بزرگ با مساحت حدود 3600 متر مربع که بازمانده‌های کاشیکاری قرن هشتم هجری قمری را دارد، کشف شده است.

به گفته آجرلو، کشف سه مرحله معماری دیوار و نیز شواهد فعالیت های صنعتی و نیز داده های درخت گیاه شناسی از دیگر دستاوردهای فصل سوم است.

طبق اعلام پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، کاوش‌های باستان‌شناختی، مطالعات مرمتی و نقشه برداری ژئوفیزیکی با هدف ادامه روند عملیاتی شدن پروتکل بین المللی ربع رشیدی با همکاری دانشگاه هنر اسلامی تبریز و موسسه باستان شناسی آلمان از هفته نخست شهریور ماه 1398 با ارائه برنامه‎ای 5 ساله و تعیین پنج فصل کاوش آغاز شده است.

به گفته مدیرکل وقت میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان ، برای مرحله نخست این تحقیقات 2 میلیارد تومان اختصاص یافته بود گه بعدها 25 میلیارد تومان نیز در مقاطع مختلف برای احیا، مرمت و تملک اراضی در نظر گرفته شد.

 

 

عزمی برای احیا
مدیرکل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری استان می گوید : این اثر فاخر معماری و شاهکار سنت حسنه وقف، بارها و بارها مورد تعرض و تاخت و تاز قرار داشته و در لشکر کشی عثمانی و با آتش توپخانه به ویرانه تبدیل شد که شواهدی از گلوله باران عثمانی از کاوش‌های باستان‌ شناختی نیز به دست آمده است.

حمزه زاده با تاکید بر لزوم احیای اثر ادامه می دهد: کاوشگاه ربع رشیدی در سال 98 به جایگاه پایگاه پژوهشی ارتقا یافته است و امسال این اثر به عنوان یکی از طرح های سفر ریاست جمهوری مصوب شد و اعتباری افزون بر 30 میلیارد تومان برای تملک و آزادسازی عرصه ربع رشیدی تعلق گرفت.

وی می افزاید: بناهایی بزرگ و فاخر و با ابعاد بیش از 60 در 60 متر بالای تپه‌های رشیدی منتظر گسترش کاوش‌های باستان شناختی هستند که این بناها که با کاشی‌کاری‌های نفیس معرق و مرمرکاری‌های زیبا آراسته بودند.

حمزه زاده اضافه می کند: امسال زمینی به وسعت تقریباً 3 هکتار از داخل عرصه ربع رشیدی آزاد کرده‌ایم و توانستیم در ادامه مسیر، کاوش‌های باستان شناختی خود را در این محوطه تاریخی انجام دهیم.

ترویج وقف در گرو حفاظت از بنا و نیت موقوفه
عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز می گوید: در کنار مرمت و تحقیق باید بر اندیشه‌های علمی و دینی و همچنین موقوفات خواجه رشیدالدین هم تمرکز کنیم. برای همین نخستین همایش بین‌المللی بزرگداشت خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی با محوریت وقف و علم‌الادیان 12 اسفند ماه سال جاری برگزار شد.
مرتاضی تاکید می کند: برنامه‌های پژوهشی و علمی در مورد خواجه رشیدالدین و ربع رشیدی باید تداوم داشته باشد تا به هدف اصلی برسیم.

باز هم پای کرونا به میان آمد
از سال گذشته که ویروس کرونا به معضل جهانی تبدیل شد، کاوش‎های تاریخی را هم تحت تاثیر قرار داد و مطالعات باستان شناسی در مجموعه‎ ربع رشیدی را متوقف کرد.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی می گوید : 37 میلیارد تومان از سال 96 تا کنون در زمینه تملک، کاوش‌های باستان‌شناسی و مرمت مجموعه تاریخی ربع رشیدی تبریز هزینه شده و کارهای پژوهشی، باستان شناسی و حفاظت بعد از مرمت تا فصل سوم به خوبی پیش می رفت، اما متاسفانه شیوع بیماری کرونا باعث شد تا فصل چهارم متوقف شود و برای استقرار دوباره‎ی تیم آلمانی و تداوم کاووش‌ها منتظر از بین رفتن این بیماری هستیم.

قوچی توضیح می دهد: تملک بیش از 2 هکتار از 18 هکتار اراضی این مجموعه و ایجاد مسیر گردشگری با استفاده از تراورس‌های چوبی بر روی خاک بدون تاثیر بر روی لایه‌های زیرین به صورت مسمتر پیش می ‎رود وبه تازگی دیوار محوطه‌ این مجموعه با مشارکت شهرداری در حال احداث است و مرمت‌ها نیز با ادامه‎ مطالعات و پژوهش‌ها ادامه دارد.

 

 

هدف راهبردی: ثبت کالبد معماری و هویت فرهنگی ربع رشیدی
اثر تاریخی و ارزشمند جهان اسلام بعد از گذشت 45 سال از ثبت ملی و 13 سال ثبت در يونسكو همچنان در مهجوریت مانده و در انتظار اقدامات اجرایی و راهبردی است.

بنایی که نماد تمدن اسلامی در دوران قرون وسطی است و احیای آن نشانه ای از پرچمداری اسلام بر بام علم و دانش جهان به حساب می آید.
به گفته مدیرکل میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان، حدود 90 درصد از آزاد سازی‌ ابنیه‌‎ ای که سالیان گذشته در محوطه این مجموعه تاریخی ساخته شده بود ، انجام شده است.
همچنین باز آفرينى هویت علمى، فرهنگى و تاريخى این مجتمع روند نسبتا مناسبی را طی می کند که شامل رونمایی از اساسنامه احیای ربع رشیدی، تاسيس و آغاز فعاليت اين مجتمع، جشنواره بین‌المللی ربع رشیدی، اعطای جایزه ربع رشیدی در حوزه فناوری‌های نوین، طرح احياى ربع رشيدى و مقدمات ايجاد مركز مطالعات ايلخانى است.

از طرفی عملیات مرمت و ساماندهی محوطه تاریخی ربع رشیدی با نظارت نیروهای متخصص و فنی معاونت میراث فرهنگی اداره کل استان در حال اجرا است و ساماندهی محوطه تاریخی برای تسهیل روند بازید برای گردشگران در اولویت قرار گرفته است.

وقف، میراث همیشه جاری
ربع رشيدی در عصر خویش ممتاز ترين موسسه موقوفه و بزرگ ترين و مهم ترين مركز علمی، فرهنگي و مدنی برای دانشمندان دنیا به شمار می رفت.
احيا و باز آفرينى چنین مجموعه عظيمی با توجه به مقتضيات امروزى مردم ايران در عرصه های مختلف تولید علم و فناوری، از آرزوهاى دوستداران تاريخ و فرهنگ اين سرزمين است.

آنچه تا امروز برای شناساندن تاریخ پرافتخار ربع رشیدی لازم بود انجام شده است ولی کافی نیست و باید بیشتر از اینها روی آن سرمایه گذاری شود.
ربع رشیدی جزو افتخارات کشور ماست و باید برای نسل‌های امروز و آینده، برخورداری از چنین میراثی را تضمین کنیم.