زابل افغانستان؛ ولایتی با فرهنگ اساطیری

   به گزارش سرویس بین الملل­ ­­خبرگزاری صدا و سیما؛ مقام‌های امنیتی افغانستان اعلام کردند که به دلیل تشدید حملات طالبان، شهرستان «ارغنداب» در ولایت زابل سقوط کرده و مرکز اداری آن به جای دیگری منتقل شده است.
طالبان نیز مدعی شده که با خروج نیرو‌های امنیتی از این شهرستان، کنترل تمام مناطق ارغنداب را در اختیار گرفته است.
برای بررسی آخرین تحولات ولایت زابل، با موقعیت جغرافیایی و تاریخی این ولایت آشنا می‌شویم.

زابل؛ یکی از مناطق اساطیری شاهنامه فردوسی
ولایت زابل که در جنوب افغانستان قرار دارد، از شمال با ولایت ارزگان، از شرق با ولایت هاى غَزنى و پَکتیکا و از غرب با ولایت قندهار همسایه است. این ولایت از جنوب نیز، ۱۶۴ کیلومتر مرز مشترک با پاکستان دارد.
ولایت زابل با مساحت حدود ۱۷ هزار ۳۴۲ کیلومترمربع، در منطقه اى واقع شده است که بیشتر سطح آن را زمین هاى کوهستانى و نیمه کوهستانى تشکیل داده اند.
ولایت زابل بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۹، ۳۸۴ هزار و ۳۴۹ نفر جمعیت دارد و از ولایت‌های کم جمعیت افغانستان است.
زابل ولایتى تازه تأسیس است؛ تا سال ۱۳۴۳ و در دوره محمدظاهرشاه (۱۳۱۲ـ۱۳۵۲)، آخرین پادشاه افغانستان، ولایتى به نام زابل در افغانستان وجود نداشت و مناطقى که امروزه به نام ولایت زابل شناخته مى شوند، بخشى از ولایت قندهار بودند.
در سال ۱۳۴۳ به دلیل انگیزه هاى سیاسى و بدون درنظرگرفتن زمینه‌ها و ویژگی هاى لازم، مانند جمعیت و امکانات شهرى، ولایت زابل تأسیس شد.
ولایت زابل به دلیل اینکه در منطقه اى خشک و کم آب واقع است، از نظر منابع طبیعى و آبى بسیار فقیر است؛ دو رود دائمى به نام هاى ارغنداب و ترنک، آب لازم بخشهایى از ولایت را در ولسوالیهاى داى چوپان و قلات تأمین مى کنند؛ کاریزهاى سنّتى و نیز چند رود فصلى که بیشتر در بهار و زمستان جریان دارند نیز، بخشى از آب ولایت زابل را تأمین مى کنند، اما برای همه ولسوالی‌های این ولایت کافی نیست.

بیشتر اهالى زابل کشاورز و دامپرور هستند و حدود ۶۰ درصد از زمین هاى کشاورزى در این ولایت آبى و بقیه دیم است. خشخاش از مهم‌ترین محصولات کشاورزى ولایت زابل است و گندم، جو، ذرت، بادام و انگور نیز از دیگر محصولات کشاورزى این ولایت هستند.
ولایتهاى قندهار، غزنى و کابل مهم‌ترین بازارهاى داخلى براى فروش محصولات کشاورزى زابل و پاکستان مهم‌ترین بازار خارجى محصولات آن است.
بیکارى به ویژه در میان جوانان زابل موجب مهاجرت بسیارى از آن‌ها به ولایتهاى دیگر افغانستان و همچنین به پاکستان شده است.
با توجه به ساختار توسعه نیافته ولایت زابل و به رغم تلاشهاى نهاد‌ها و سازمانهاى داخلى و بین المللى در این ولایت، براى بهبود اوضاع اقتصادى، فرهنگى و بهداشتى، همچنان امکانات رفاهى، بهداشتى و آموزشى بسیار ناچیز است.
ولایت زابل در دوره حکومت طالبان بر افغانستان، در تصرف آنان بود. این ولایت در  سال ۱۳۸۰، از تصرف طالبان خارج شد، اما از سال ۱۳۸۵ و پس از شروع دوباره فعالیتهاى نیروهاى نظامى طالبان، زابل از مراکز اصلى فعالیتهاى آنان شد.
ساکنان زابل بیشتر از اقوام پَشتون، هَزارَه و غَلزایى هستند؛ زبان رایج در این ولایت پشتو و فارسى درى است.

منطقه تاریخى زابلستان
ولایت زابل بخشى از منطقه تاریخى زابلستان است؛ این منطقه تاریخی یکی از مناطق اساطیری شاهنامه فردوسی و مرز شرقی ایران بود که اطراف دریاچه هامون تا حدود زابل فعلی در ایران، جنوب غرب افغانستان و بخشی از پاکستان در مجاورت این منطقه را در بر می‌گیرد. برخی معتقدند تپه‌های باستانی شهر سوخته مرکز این منطقه بوده است.

زابلستان از قسمت جنوبی کوه هندوکش در افغانستان آغاز می شد و تا سیستان فعلی امتداد داشت؛ خانات زابلستان در آن دوره تاریخی به دلیل آب فراوان و پوشش گیاهی خوب و رودخانه و دریاچه هامون، یکی از بهترین زیستگاه‌های طبیعی بوده است.
در شاهنامه فردوسی، داستان‌های تراژدی و حماسی زیادی از فرهنگ اساطیری زابلستان نقل شده است که مهم‌ترین آن‌ها داستان عشق زال و رودابه است که حاصل این عشق، رستم می‌شود.
از دیگر داستان‌های مربوط به زابلستان می‌توان به داستان رستم و کشته شدن او و داستان عشق گرشاسب اشاره کرد؛ این داستان‌ها در برگیرنده بخش مهمی از اساطیر منطقه زابلستان در شاهنامه فردوسی است.

ولسوالی های زابل؛ از داى چوپان تا نوبهار
زابل از نظر مساحت سیزدهمین ولایت افغانستان است؛ این ولایت از یازده ولسوالى (شهرستان) به نامهاى اَتْغَر، اَرغَنْداب، تَرَنک و جَلْدَک، داى چوپان، شاه جوى، شِمِلزائى (شامُلزائى)، شینکَى، قلات، کاکَر، میزان و نوبهار، تشکیل شده است.

اَتغَر: یکی از ولسوالی‌های ولایت زابل است که در جنوب آن قرار دارد؛ جمعیت این ولسوالی حدود ۱۴ هزار نفر است.

اَرغَنْداب: این ولسوالی در نیمه شمالی ولایت زابل قرار دارد و جمعیت آن ۳۶ هزار و ۲۹۸ نفر اعلام شده است. ولسوالی «ارغنداب» به تازگی به تصرف طالبان درآمده است.

تَرَنک و جَلْدَک: یکی از ولسوالی‌های ولایت زابل که در جنوب غربی آن قرار دارد، تَرَنک و جَلْدَک است؛ این ولسوالی بیش از ۲۱ هزار نفر جمعیت دارد.

داى چوپان: این ولسوالی در شمال غرب ولایت زابل قرار دارد و جمعیت آن بیش از ۴۳ هزار نفر اعلام شده است.

شاه‌جوی: یکی از ولسوالی‌های ولایت زابل است که در شرق این ولایت قرار دارد؛ شاه‌جوی بیش از ۷۸ هزار نفر جمعیت دارد. این ولسوالی نیز به تازگی مورد حمله طالبان قرار گرفته است.

قلات: این ولسوالی مرکز ولایت زابل است و بیش از ۴۴ هزار نفر جمعیت دارد؛ قلات توسط جاده‌ای به قندهار در غرب و غزنی در شرق متصل می‌شود.

شِمِلزائى: این ولسوالی که به شامُلزائى نیز معروف است، در جنوب شرق ولایت زابل قرار دارد؛ شِمِلزائى بیش از ۳۵ هزار نفر جمعیت دارد.

شینکَى: یکی از ولسوالی‌های ولایت زابل است که در جنوب آن قرار دارد؛ جمعیت این ولسوالی بیش از ۳۱ هزار نفر اعلام شده‌است.

کاکَر: این ولسوالی در شمال ولایت زابل قرار دارد و از شرق با ولایت غزنی، از غرب با ولایت ارزگان و از جنوب با ولسوالی اَرغَنْداب همسایه است. جمعیت این ولسوالی بیش از ۲۶ هزار نفر اعلام شده است.

میزان: یکی از ولسوالی‌های ولایت زابل که در غرب آن قرار دارد، میزان است. جمعیت این ولسوالی بیش از ۲۱ هزار نفر اعلام شده است.

نوبهار: این ولسوالی در شرق ولایت زابل واقع است و بیش از ۲۴ هزار نفر جمعیت دارد.

تحولات امنیتی
مراکز شهرستان‌های اتغر، نوبهار، میزان و دای چوپان به دلیل تهدیدات امنیتی و حملات گستردۀ طالبان، به مکان‌های دیگری انتقال یافته‌اند.
گفته می‌شود که اکنون درگیری‌ها در کمربند امنیتی شهرستان «قلات» در ولایت زابل ادامه دارد.
از سوی دیگر سخنگوی طالبان از تصرف منطقه «شهرصفا» از توابع ولایت زابل خبر داده است.
طالبان همچنین مدعی شده است که با خروج نیرو‌های امنیتی افغانستان از ارغنداب، کنترل تمام این شهرستان را در اختیار گرفته است.

نگارش و تنظیم: محمدرضا تقی زاده