پژوهش ؛ پشتیبانی برای توسعه همه جانبه

به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: یکی از مهمترین رویداد‌هایی که آذر هرسال برگزار می‌شود هفته پژوهش است در این هفته ضمن تقدیر از محققان و پژوهشگران عرصه‌های مختلف، آخرین دستاورد‌های علمی کشور نیز در نمایشگاه‌هایی درمعرض دید عموم قرار می‌گیرد.

هفته پژوهش و فناوری سال ۱۴۰۰ با شعار (پژوهش و فناوری، پشتیبان تولید) گویای این واقعیت دنیای امروز است که داشتن دانش روز و پشتوانه علمی برای پیشبرد امور درتمامی عرصه‌ها بیش از هرزمان دیگری ضرورتی مبرم است.

تلاش‌های هدفمند
مطابق سند نقشه جامع علمی کشور، یکی از راهبرد‌های کلان توسعه علم و فناوری، جهت دهی آموزش، پژوهش، فناوری و نوآوری به سمت حل مشکلات و رفع نیاز‌های واقعی و اقتضائات کشور با توجه به آمایش سرزمین و نوآوری در مرز‌های دانش برای تحقق مرجعیت علمی است. نه تنها دانشگاه‌ها که مدارس کشور نیز در سال‌های اخیر با اصل قرار دادن تحقیق و پژوهشِ هدفمند و دانش افزایی آمیخته با اخلاق و معنویت توانسته اند نقش ارزنده¬ای در تحقق سیاست¬های کلان علمی کشور ایفا نمایند. تلاش هدفمند و جهادی نخبگان و اندیشمندان کشور در سال‌های اخیر، این امیدواری را در جامعه علمی کشور تقویت کرده است که در دنیای پر رقابت امروز، برای پیشرفت مبتنی بر اقتصاد دانش بنیان، بتوان گام‌های بلند و سازنده‌ای برداشت. روشن است در این عرصه، سوق دادن پژوهشگران به اجرای طرح‌های تحقیقاتی فناورانه و حرکت به سوی تبدیل علم به فناوری و ثروت، از اهمیّت شایانی برخوردار است. دراین راستا هفته ملی پژوهش و فناوری فرصت مناسبی را برای توجه و تمرکز روی ابعاد مختلف امر پژوهش و فناوری فراهم می‌آورد تا ضمن اطلاع از وضع موجود، بتوان برای آینده برنامه ریزی بهتری کرد. چراکه بین پیشرفت بخش تحقیق و شتاب توسعه فراگیر و پایدار در هر کشور ارتباط مستقیم برقرار است. در واقع نقش پژوهش در توسعه همه‌جانبه پایدار چنان برجسته و انکارناپذیر است که می‌توان آن را بدون تردید نیروی محرک توسعه در همه حوزه‌ها اعم از فرهنگ، اقتصاد، سیاست و جامعه دانست.

از گذشته تا امروز
قرار گرفتن در بین ۱۰ کشور برتر دنیا در زمینه تحقیقات سلول‌های بنیادی، دستیابی به فناوری تولید انرژی هسته‌ای و ورود به باشگاه هسته‌ای جهان، کسب رتبه علم و فناوری نانو، دستیابی به دانش ساخت ماهواره و ماهواره بر و پیشرفت‌های قابل توجه در ساخت تجهیزات نظامی، پزشکی و دارویی از افتخارات اندیشمندان و محققان ایرانی در سال‌های گذشته است. امروزه و همزمان با تمرکز جامعه جهانی بر دانش بنیان کردن اقتصاد و تجارت جهانی بنا بر گزارش سازمان علمی – فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) در سال ۲۰۲۱ که خرداد ۱۴۰۰ منتشر شد ایران در بین کشور‌های آسیایی در رشد شرکت‌های بنیان جایگاه ممتازی دارد.

طبق این گزارش کشورمان در زمینه شکل‌گیری شرکت‌های دانش بنیان و خلاق، تحقیق و توسعه و ایجاد پهنه‌های نوآوری از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ با بهبود مستمر از رتبه ۱۰۶ به ۶۱ رسیده است. یعنی رشد ۴۵ پله‌ای ایران در این شاخص. در این بازه زمانی با افزایش تعداد اختراع‌های ثبت شده ایرانیان در دفتر ملی مالکیت فکری و نیز مراجع معتبر بین‌المللی استمرار داشته است. افزایش صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق در دوران تحریم و همچنین تمرکز و تشویق آن‌ها به رفع نیاز‌ها در زمینه تولید محصولات و ارائه خدمات دانش‌بنیان در داخل کشور نمونه‌هایی از این رشد شتابان است.

روند رشد شرکت‌های دانش بنیان از اوایل دهه نود آغاز شد. در سایه این رشد اکنون بازار تولید و صادرات محصولات دارویی و تجهیزات پزشکی ایران تضمین شده و پایدار است بطوریکه در دوران همه گیری جهانی بیماری کرونا با وجود تحریم‌ها جزء ۱۵ کشوری بودیم که در تهیه تجهیزات پزشکی مشکلی نداشتیم. علاوه براین ۹۵ درصد دارو‌های مصرفی و دو سوم ماده موثره دارو‌ها به صورت داخلی تولید شده‌اند، صادرات دارو‌های زیستی ایرانی به بازار اروپا به خصوص کشور آلمان نیز یکی از نقاط قوت توسعه ایران در این زمینه است. هم‌چنین با سرعت گرفتن روند نوآوری در پنج سال گذشته ۴۹ شتاب دهنده و ۱۱۳ مرکز نوآوری با مشارکت بخش خصوصی به کسب و کار‌های نوپا (استارت اپ‌ها) خدمات ارائه کرده اند.

برنامه بازگشت ایرانیان متخصص خارج از کشور که توسط معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به اجرا درآمده از دیگر برنامه‌های موفق علمی ایران در سال‌های اخیر است که منجر به اشتغال تعداد زیادی از افراد و تاسیس دستکم ۱۰۰ استارت آپ شده است. اتخاذ رویکرد توسعه زیست‌بوم فناوری و نوآوری با تاسیس پارک فناوری پردیس و آزادی و ناحیه نوآوری دانشگاه صنعتی شریف هم به شکل گیری بیش از ۵۰۰ شرکت دانش بنیان منجر شده است که محصولات تولیدی آنان علاوه بر تامین نیاز داخلی در بازار‌های منطقه و جهان نیز متقاضی دارد.
وضعیت مناسب ایران در برابری جنسیتی دانشجویان آموزش عالی که به گواهی آمار‌ها حدود ۴۶ درصد از دانشجویان زن هستند، از دیگر نقاط قوت حوزه علم، فناوری و نوآوری ایران است.

ارتباط مستقیم سیاست مقاومت اقتصادی با توانمندی فناورانه
سیاست‌های اقتصاد مقاومتی مکانیزمی مهم در غلبه بر چالش‌های ناشی از تحریم‌های ظالمانه آمریکا و ارتقاء توانمندی فناورانه و تولیدی برای کاهش وابستگی کشور به واردات فناوری‌ها و محصولات صنعتی محسوب می‌شود. ازسوی دیگر توجه جدی به توسعه صادرات با توانمندی ایجاد شده در شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق و استارتاپ‌ها همچنین توجه بیشتر به نیاز و تقاضای بازار و نیز ارتقاء مهارت در آموزش عالی ایران برای کاهش نرخ بیکاری فارغ‌التحصیلان دانشگاهی نیز ضمن تقویت سیاست اقتصاد مقاومتی به ارتقاء تحقیق و توسعه در بخش کسب و کار (شرکت‌های دولتی و خصوصی) و افزایش سهم منابع تجدیدپذیر از سبد انرژی کشور و نیز غلبه بر چالش‌های زیست‌محیطی کمک خواهد کرد.

ظرفیت پژوهشگران و دانشگاهیان در توسعه اقتصاد دانش بنیان
بخش مهمی از مسئولیت نهاد‌های پژوهشی و دانشگاهی به عنوان یک نهاد اجتماعی، اثرگذاری اجتماعی است بنابراین درشرایط امروز و درحالی که مسیر توسعه کشور از شاهراه اقتصاد دانش بنیان می‌گذرد، مراکز علمی و پژوهشی می‌توانند و بایستی با درنظرگرفتن ارزش‌های اجتماعی و اخلاقی در فرآیند نوآوری و تجاری سازی دستاورد‌های تحقیقاتی دخیل باشند تا با ارزش آفرینی و ثروت افزایی در فرایند توسعه کشور موثر واقع شوند.
در این چارچوب چند سالی است که اصطلاحات جدیدی مانند صندوق‌های خطرپذیر، دانش‌بنیان‌ها و ... وارد ادبیات پژوهش کشور شده است.

شکل گیری زیست بوم بزرگی با بیش از ۷ هزار شرکت دانش بنیان و خلاق، ایجاد بیش از ۶۰ صندوق پژوهش و فناوری و تعداد زیادی از صندوق بورسی که به تامین سرمایه ورود کرده اند همچنین انواع کارخانه‌های نوآوری و خیل عظیم جوانان که در ۱۰ هزار استارتاپ‌فعال هستند موید توسعه این فرهنگ در کشور است.

جایگاه پژوهشگران ایرانی درجهان
بر اساس اعلام مرکز منطقه‌ای اطلاع‌رسانی علوم و فناوری، "موسسه کلاریویت آنالیتیکس" که هر ساله اسامی پژوهشگران پراستناد را از سراسر جهان در ۲۱ حوزه موضوعی شناسایی و نام آن‌ها را منتشر می‌کند در آخرین فهرست خود در سال ۲۰۲۱ اسامی ۱۵ دانشمند ایرانی را در بین برترین پژوهشگران دنیا قرار داد. این پژوهشگران برتر به عنوان هیات‌علمی در دانشگاه‌های تهران، علوم پزشکی تهران، امیرکبیر، صنعتی شاهرود، دانشگاه بقیه الله اعظم، دانشگاه آزاد، محقق اردبیلی، علوم پزشکی مشهد، تربیت مدرس، علوم پزشکی شهید بهشتی و پژوهشگاه رنگ حضور دارند.

در فهرست سال ۲۰۲۱ اسامی ۶ هزار و ۶۰۲ پژوهشگر پر استناد معرفی شده است، تعداد ۲ هزار و ۷۷۴ پژوهشگر در رشته‌های موضوعی و تعداد ۲ هزار و ۸۲۸ پژوهشگر دیگر در حوزه‌های میان‌رشته‌ای معرفی شده‌اند. در تحلیل دانشمندان پر استناد سال ۲۰۲۱ مقاله‌هایی که مورد بررسی قرار گرفته است شامل جدیدترین مقاله‌های منتشر شده‌ای است که در فاصله سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ مورد استناد واقع شده و آنگاه در بین یک درصد پژوهشگران برتر بر حسب سال و استناد‌ها در رشته‌های ۲۱ گانه شاخص‌های اساسی علم، رتبه بندی شده اند.

لازم به ذکر است در سال ۲۰۲۱ تعداد ۹ تن از دانشمندان حوزه میان‌رشته‌ای و ۶ دانشمند دیگر در رشته‌های موضوعی جزو دانشمندان یک درصد جهان معرفی شده‌اند، که دکتر بهرام رمضان‌زاده در حوزه میان‌رشته‌ای از پژوهشگاه رنگ، جزو برترین دانشمندان دنیا معرفی شده است.

آینده نگری در پژوهش
در سند چشم انداز بیست ساله، ایران کشوری با جایگاه اول علمی و فناوری در منطقه هدف گذاری شده است. پس ضرورت دارد با توجه به وضع موجود فرآیند‌های پژوهشی، نوعی برنامه ریزی فعال و اقدامات آینده نگر در راستای جایگاه علمی ایران انجام شود. علم و علم آموزی سنگ بنای توسعه است و استمرار و پایداری حیات توسعه نیز وابسته به پژوهش‌های بنیادی و کاربردی در حوزه‌های مورد نیاز جامعه است؛ بنابراین نقش تحقیقات علمی به منزله ساز و کار مؤثر و تعیین کننده در توسعه ملی را نمی‌توان کم اهمیت تلقی کرد، چرا که پژوهش دانش تولید می‌کند و کاربرد دانش در عمل، سبب توسعه می‌شود.

مسئولیت توسعه تحقیقات و تولید دانش گرچه در درجه اول برعهده مسئولین و سیاست گذاران کلان فرهنگی کشور از یک سو و مدارس و دانشگاه‌ها ازسوی دیگر است، اما با توجه به شرایط امروز کشور، امکانات، توانایی‌ها تجارب علمی انتظار می‌رود که همه اهل فن و صنعت و بازاریان دست همکاری بسوی مراکز پژوهشی و و دانشگاهی دراز کنند تا درپیشبرد توسعه دانش بنیان کشور همه وظیفه خود را به بهترین نحو به انجام برسانند.