خاک ؛ ثروتی که فرسایش ، آن را به یغما می بَرد

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما مرکز خوزستان؛ درکشتزار‌ها ، پارک‌ها ، جنگل‌ها و هر جا که حیاتی جریان دارد ، یافت می شود.
نه به خوبی آن را شناخته ایم و نه به اندازه کافی به اهمیتش پی برده ایم.
از آن عناصر ارزشمندی که بودن همیشگی اش باعث شده ، از گران بها بودنش ، غافل شویم.
کافیست کمی سرمان را بچرخانیم ، خاک همه جا هست.

خاک ، بستر زندگی 
۹۵ درصد غذای ما از خاک تامین می‌شود و البته این تنها یکی از محاسن خاک است.
تعداد میکروارگانیسم‌های موجود در یک قاشق چای‌خوری خاک از تعداد کل انسان‌های روی زمین بیشتر است در واقع ما به معنای واقعی کلمه ، از خاک ، دارو می‌گیریم.
ثروتی که برای تشکیل تنها یک سانتی متر از آن به ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ سال زمان نیاز است.

آدام اسمیت ، پدر علم اقتصاد نوین ، خاک را از بزرگ‌ ترین منابع ثروت هر کشوربر می‌شمارد و سعادت و بدبختی هر ملتی را در گرو نحوه مدیریت و بهره‌برداری از منابع خاک دانسته است.

اما هر روزکه می‌گذرد، این کیمیای ارزشمند را بیشتر از دست می‌دهیم.

فرسایش از جمله عواملی است که مانند بیماری خاموش به جان خاک افتاده است .

گاهی خاک با جریانات آب همراه می‌شود و در نهایت سر از بستر‌های شوری مثل دریا در می‌آورد که به آن فرسایش آبی گفته می‌شود.

یا این که باد ، باعث جابه‌جا شدن ذرات خاک می‌شود و منبع غنی خاک از دسترس خارج شده و خاک فقیر برجای می‌ماند که این را هم فرسایش بادی می‌گویند.

اما ماجرا فراتر از عوامل طبیعی مثل آب و باد است ؛ گاهی به دلیل دخالت‌ها و ندانم‌کاری‌های بشر از جمله قطع درختان ، چرای بی‌رویه دام‌ها، تبدیل زمین‌های شیب‌دار به اراضی کشاورزی ، توسعه طرح‌های عمرانی مثل احداث جاده یا پتروشیمی بدون توجه به نکات مهندسی مرتبط با فرسایش ، شاهد از دست رفتن این سرمایه عظیم هستیم.

ایران یکی از هفت کشور آسیائی است که بیشترین میزان فرسایش خاک در جهان را دارد.

بنا بر آمار سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور ، میزان فرسایش خاک در کشور ما حداقل  ۳ برابر شاخص‌های جهانی است.
در این میان ، وضعیت خوزستان از سایر استان‌ها بحرانی‌تر است.

متوسط فرسایش آبیِ سالانه در خوزستان ۱۸ تن در هکتار است
بارندگی و سیل در عرصه‌ها ی شیبدار مناطق کوهستانی شمال خوزستان ، از عوامل اصلی ایجاد فرسایش آبی در این مناطق می باشد .
بنا بر اعلام اداره منابع طبیعی خوزستان متوسط فرسایش آبیِ سالانه در خوزستان ۱۸ تن در هکتار است که در برخی حوزه‌ها مثل حوزه آبخیز کرخه، سالانه تا ۲۴ تن درهکتار فرسایش خاک وجود دارد.

روزانه در حوزه کارون شاهد این هستیم که ، صد‌ها تن آبی که خاک را در دل خود پنهان دارد به دریا ریخته می‌شود.

معجزه آبخیزداری
معاون آبخیزداری منابع طبیعی خوزستان ، آبخیز داری را روشی برای مقابله با فرسایش آبی دانست و در تعریف آن گفت: وقتی به گونه‌ای با آب رفتار کنیم که از سرعت جریانش در طبیعت کاسته شود ، خاک کمتری شُسته شده و آب با این تامل و درنگ ، اجازه پیدا می‌کند تا جذب زمین شده و سفره‌های آب زیرزمینی را تغذیه کند.

مهراج خاییز تصریح کرد: ۹ / ۴میلیون هکتار از کل مساحت ۴ / ۶ میلیون هکتاری عرصه‌های خوزستان جزء منابع ملی است و با توجه به فرسایش بالای خاک در استان تا به امروز ۲۵ درصد از عرصه‌ها مورد مطالعه قرار گرفته است.

وی خاطر نشان کرد: با  مطالعات صورت گرفته در حوزه‌های کارون بزرگ ، کرخه و جَره که از نقاط بحرانی فرسایش  آبی در خوزستان هستند ، این حوزه ها در الویت عملیات اجرایی قرار گرفتند.

وی هدف از این مطالعات را برنامه ریزی برای ۴۰ نوع فعالیت مختلف اجرایی دانست و گفت: از ۱۶۰ حوزه آبخیز مورد مطالعه (۲۵ درصد عرصه‌های استان) فعالیت اجرایی در ۱۲۰ حوزه عملیاتی شده است.

وی آبخیز داری را تلفیقی از فعالیت‌های مختلف دانست و گفت این فعالیت‌های متنوع در ۳ بخش انجام می‌شود:
- بیولوژیک (پوشش گیاهی)
- سازه‌ای یا مکانیکی (چِک دَم‌ها ، بند‌های آبخیزداری، ...)
- بیو مکانیکی (سکوبندی در اراضی شیب دار، تراس بندی، ...)

اعتبارات قطره چکانی 
وی با اشاره به این که این فعالیت‌ها ساده‌ترین و ارزان‌ترین روش‌های مقابله با فرسایش آبی هستند گفت: متاسفانه اعتباراتی که به این طرح‌ها اختصاص پیدا می‌کند ، مثل قطره‌ای در مقابل دریاست و از ۱۲۰ طرحی که عملیات اجرایی آن در حال انجام است تنها ۲۰ طرح تکمیل شده است.

وی اجرا نشدن عملیات آبخیزداری در بالادست سد‌ها را عاملی برای تجمع رسوبات در دریاچه پشت سد‌ها عنوان کرد و گفت: این رسوبات علاوه بر کم کردن حجم ذخیره سد‌ها ، عمر سازه‌ی سد را هم کاهش داده است.

اثر بخشی طرح‌ها با مدیریت جامع حوزه آبخیز و توانمند سازی جوامع محلی
خائیز افزود: هیچ وقت در هیچ جای دنیا عملیات آبخیزداری تمام نمی‌شود و این طرح‌ها تحت تاثیر، تغییر اقلیم و پروژه‌های عمرانی و .. قرار می‌گیرند.

به گفته وی برای آن که این طرح‌ها به اهداف خود برسند به مدیریت جامع حوزه آب خیز نیاز است، یعنی هر آن چه در حوزه آبخیز (از کشاورزی گرفته تا طرح‌های صنعتی) انجام می‌شود، ابتدا باید با اهداف توسعه پایدار سنجیده شود نه برداشت‌های موقت و مخرب.

معاون آبخیزداری منابع طبیعی خوزستان تاکید کرد: هر ارگانی که تصمیم به انجام طرحی می‌گیرد باید، عملیات احیایی عرصه‌ها را نیز تقبل کند یا این که با جبران خسارت ، وظیفه نظارت احیایی را به منابع طبیعی بسپرد.

معیشت های جایگزین راهکاری برای توانمند سازی جوامع محلی

وی توانمند سازی مردم محلی هر حوزه را در موفقیت طرح‌های آبخیز داری موثر دانست و گفت: اگر جوامع محلی توانمند شوند و به معیشت‌های که کمتر به پوشش گیاهی و تخریب طبیعت وابسته اند روی بیاورند، اثر بخشی فعالیت‌های آبخیز داری بیشتر آشکار می‌شود.
وی تخصیص بودجه ۱۰۴ میلیارد تومانی از محل اعتبارات اقدام ملی محرومیت زدایی برای سال ۱۴۰۰ را نشانه معطوف شدن توجهات به آبخیزداری دانست و گفت: برای رسیدن به توسعه پایدار راهی جز حفظ آب و خاک نداریم.

کشاورزی بر فرسایش خاک دامن می‌زند
 شخم زدن زمین و استفاده از ماشین‌آلات سنگین ، وقتی که خاک نمناک است به ساختار حیاتی خاک آسیب می‌زند.

کشت مکرر یک محصول مانند گندم یا جو باعث تحلیل سطح مواد آلی خاک می‌شود و باعث افزایش رشد علف و آفت می‌شود.

اینجاست که کشاورز برای افزایش بهره وری به  استفاده از کود شیمیایی ، آفت‌کش و علف‌کش که به رشد محصول کمک می‌کنند روی می آورد .

روندی که باعث تخریب بیشتر ماهیت پیچیده خاک می‌شود .

امنیت غذایی در گرو استفاده از شیوه‌های نوین کشت
معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی خوزستان با بیان این که ۱۴ درصد منابع غذایی کشور در خوزستان تامین می‌شود گفت: مسئله فرسایش خاک برای استانی که قطب کشاورزی کشور است به امنیت غذایی گره خورده است.

تورج نوروزی بیان داشت : هر ساله به دلیل سوختن کاه وکلش‌های زمین‌های کشاورزی بعد از هر کشت و استفاده از روش‌های آبیاری سنتی ، شاهد هدر رفت بخشی از خاک غنی کشاورزی خوزستان هستیم.

وی افزود : سوزاندن کاه وکلش‌ها ، زمین را بدون حفاظ می‌کند و آن را در معرض فرسایش بادی قرار می‌دهد و آبیاری سنتی نیز بخشی از خاک را با خود می‌شوید.

نوروزی فعالیت جهاد کشاورزی در حوزه مقابله با فرسایش خاک را به دو بخش مکانیزاسیون و زراعی تقسیم کرد و گفت: در حوزه مکانیزاسیون ، توسعه کشاورزی حفاظتی از اهداف اصلی ما می باشد و در بخش زراعی ، رعایت الگوهای کشت در تناوب های زراعی ملاک عمل قرار می گیرد.

کشت حفاظتی ؛ رفتار هنرمندانه با آب و خاک 
وی کشت حفاظتی را بر پایه کمترین به هم خوردگی خاک و باقی ماندن بقایای کشت قبلی در زمین تعریف کرد و گفت: یکی از دستگاه‌های کارنده این نوع کشت ، دستگاه مستقیم کار است که بدون جابه جایی خاک ، بذر را در دل زمین جای می‌دهد.

وی تصریح کرد: در حال حاضر از ۶۰۰ هزار هکتار کشت پائیزه ، ۳۵۰ تا ۴۰۰ هزار هکتار به روش کشت حفاظتی و بدون شخم یا با حداقل شخم زنی به زیر کشت رفته است.

وی توسعه کشت حفاظتی را گامی مهم در جهت پایداری و حفظ مواد الی خاک دانست و گفت: گلوگاه مهم این کشت، دستگاه کارنده آن است که ساخت آن در کشوربومی شده و بیش از ۲ هزار دستگاه در خوزستان توسط بهره برداران مورد استفاده قرار می‌گیرد.

وی بخش دیگری از فعالیت‌های مقابله با فرسایش خاک را ، رعایت تناوب‌های کشت برشمرد و گفت: اگر تناوب‌های زراعی بر اساس الگوهای کشت نباشد ، کشاورزی در  جهت تخریب خاک پیش می‌رود.

نوروزی تاکید کرد: ترتیب قرار گرفتن کشت‌ها باید به نحوی باشد که در هر منطقه از فرسایش خاک جلوگیری کند.

توسعه باغات در اراضی شیب دار 
وی اقدام موثر دیگری که از فرسایش خاک جلوگیری می‌کند را توسعه باغات در اراضی شیبدار عنوان کرد و گفت: خاک حاشیه زاگرس در مناطقی که پوشش گیاهی ضعیفی دارد در فصل بارش‌ها با روان آب‌ها شسته می‌شود و به شکل رسوب در پشت سد‌ها انباشته می‌شود.

به همین دلیل توسعه باغات در اراضی شیب دار و کشت گیاهان دارویی می‌تواند جلوی به هم خوردن انسجام خاک را بگیرد.

البته توجه به این نکته ضروری است که در اراضی شیب دار ، جهت و زاویه  شخم  باید عمود بر شیب طبیعی زمین زده شود تا در فصل بارش‌ها ، باران به خاک نفوذ کند و آبخوان‌ها تغذیه شوند.

بیشتر بخوانید : بحران ریزگرد‌ها؛ آتشی زیر خاکستر+فیلم

خاک ، سرمایه ای  که باد با خود می‌بَرد
براساس مطالعات اداره کل زمین شناسی از ۱ میلیون و ۲۷۵ هزار هکتار عرصه‌های بیابانی خوزستان ، حدود ۳۵۰ هزار هکتار آن را کانون‌ها گرد وغبار ، ۳۵۰ هزار هکتار دیگر را تپه‌های ماسه‌ای و شن‌های روان و مابقی مساحت یعنی حدود ۵۷۵ هزار هکتار را بیابان‌هایی با پوشش گیاهی بسیار کم ( فقیر ) تشکیل می‌دهد.

این عرصه‌ها همگی کانون‌های فرسایش بادی خاک به حساب می‌آیند که دراین بین کانون جنوب شرق اهواز به عنوان کانون فوق بحرانی گرد و غبار ، شناخته شده است .

معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خوزستان با بیان این که از سال ۹۵ و با بحرانی شدن وضعیت ریزگرد‌ها در استان خوزستان پروژه‌های متنوعی اجرا شد گفت: برای تثبیت و کنترل گرد و غبار ، هفت کانون فوق بحرانی در خوزستان شناسایی شد و ۲۸۰ هزار هکتار از عرصه‌ها ی بحرانی ظرف مدت ۵ سال تثبیت شدند.

ازجمله مهمترین طرح ها‌ی اجرا شده عبارتند از:
• جنگل کاری و بوته کاری در سطح ۲۵ هزار هکتار (عملیات بیولوژیک)
• مدیریت رواناب در سطح ۲۳ هزار و ۱۰۰ هکتار (به منظور حفظ ذخیره نزولات آسمانی)
• مالچ پاشی و نهال کاری توام در سطح ۲۶ هزار هکتار
• قرق عرصه‌ها در ۱۸۶ هزار هکتار
• مرطوب سازی بیش از ۲۰ هزار هکتار در دو تالاب منصوریه و شریفیه

سید جمال موسویان تاکید کرد: اقدامات اصلاحی و احیایی صورت گرفته باعث شد، با وجود خشکسالی بی سابقه درسال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ هیچ روزی در خوزستان به علت ریزگر‌ها تعطیل نشود.

وی اعلام کرد: در ۴۰ سال گذشته و قبل از سال ۹۵ مجموعا ً ۲۵۰ هزار هکتار از عرصه‌های مستعد فرسایش بادی با جنگل‌های دست کاشت اصلاح شده بود.
وی افزود: از مجموع (۱ میلیون و ۲۷۵ هکتار)  عرصه‌های مستعد فرسایش بادی خوزستان ، در حال حاضر ۷۵۰ هزار هکتار نیاز به احیا دارند.
وی مجموع اعتبار اختصاص پیدا کرده ۵ سال گذشته را ۴۰۰ میلیارد تومان عنوان کرد و گفت: اگر بودجه‌های مورد نظر تخصیص پیدا کنند ، طرح ها‌ی نهال کاری ، مدیریت رواناب ، قرق مراتع و اجرای طرح‌های بادشکن ادامه پیدا خواهد کرد.

خاک ، ثروت پایدار 
خاک بنیان و اساس تولید، امنیت غذایی ، خودکفایی کشور‌ها و توسعه اقتصاد ملی و بین المللی است .

سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل اعلام داشت ،  یک‌سوم خاک دنیا کیفیت خود را از دست داده است و میزان خاکی که در کل دنیا از دست می‌رود ۱۰ تا ۴۰ برابر خاک جایگزین است .

بنابراین به کارگیری راهبردی مناسب در مدیریت پایدار منابع طبیعی می‌تواند ضمن حفظ این گنجینه طبیعی، بستر توسعه اقتصادی و اجتماعی را فراهم کند.

نویسنده : زهرا کیانی