پژوهش خبری: با نزدیک شدن به پایان سال و فرارسیدن نوروز شاهد افزایش تب و تاب در بازارهای خرید هستیم،‌ در این میان بازار برخی اجناس از جمله میوه که جزو مایحتاج اولیه مردم به حساب می ­آید داغ­تر از بقیه به نظر می­ رسد. هر چند در ظاهر میوه ­ها و قیمت آنها در اقتصاد خانواده­ ها تاثیر معناداری ندارد،‌ اما با توجه به اینکه در ایام پایانی سال مصرف میوه و به تبع آن قیمت در یک مقطع زمانی بسیار کوتاه به شدت افزایش یافته و جو روانی نامناسبی را ایجاد می­ کند و همین موضوع و اثر روانی ناشی از آن تورم انتظاری برای سال آینده را نیز به شدت تحت تاثیر قرار می­ دهد.

پس از حدود 7 سال که تنظیم بازار شب عید توسط وزارت صنعت، معدن و تجارت انجام می‌شد؛ در سال 93 بنا بر این شد که تنظیم بازار به وزرات جهاد کشاورزی واگذار شود؛ تجربه‌ای که از نگاه فعالان بازار چندان موفق نبود و گرانی و بی‌کیفیتی برخی اقلام مصرفی مردم، به ویژه در بخش میوه، انتقادهایی را در پی داشت. چرا که در این میان ابزارهای لازم برای نظارت بر قیمت در اختیار این وزارتخانه قرار نگرفت. به همین سبب،‌ بر اساس گزارش‌ برخی رسانه­ ها به دنبال نارضایتی ایجاد شده در تنظیم بازار شب عید مردم، رئیس جمهور به طور شخصی به این موضوع ورود کرده و بعد از تعطیلات نوروزی نامه ­ای به معاون اول خود نوشته و از او خواسته بود که برای تنظیم میوه شب عید سال 95 از بهار سال 94 برنامه‌ریزی شود.

اما اکنون که قرار است تنظیم بازار میوه شب عید مردم به دست وزارت جهادکشاورزی صورت گیرد، دلالان و محتکران نیز دست به کار شده اند و در سایه نبود نظارت­ های کافی از سوی سازمان حمایت مصرف کنندگان و تولیدکنندگان، اقدام به ذخیره سازی میوه و جمع­ آوری برخی اقلام به خصوص سیب، پرتقال و موز کرده ­اند که این امر موجب تشویش و نگرانی در روند احتمالی افزایش قیمت میوه در بازار شب عید می­ شود.

سابقه موضوع

بالغ بر ١١ سال از اجرای طرح تنظیم بازار شب عید می‌گذرد؛ برنامه‌ای که بنا بود محصولات اساسی مورد نیاز این ایام به ویژه سیب و پرتقال را با قیمت و کیفیت مناسب در اختیار مصرف‌کنندگان قرار دهد.

در این میان، دولت برای اینکه تعادل قیمتی را برقرار کند در روزهای پایانی سال ١٣٨٣ طرحی را با هدف تعادل‌بخشی به قیمت میوه در ایام پایانی سال به تصویب رساند تا حمایت از تولیدکننده و مصرف‌کننده دنبال شود. در این طرح دولت موظف به ذخیره‌سازی و اطلاع زیرساخت‌های مرتبط با ذخیره‌سازی میوه شد. به این ترتیب این طرح از سال ١٣٨٤ آغاز و تا سال جاری ادامه یافت. اما بررسی عملکرد این طرح در هر دو بخش تولیدکننده و مصرف‌کننده نشان می‌دهد نتایج از اهداف پیش بینی شده انحراف معناداری داشته است. بالاترین انحراف هم مربوط به سال ١٣٨٩ بوده که در حالی که قیمت مصرف‌کننده ١٢٢ درصد افزایش یافت اما شاخص قیمت تولیدکننده این بخش در همان ماه ٢٩ درصد کاهش نشان می‌داد. در واقع بررسی عملکرد طرح تنظیم بازار میوه ایام پایانی سال از نظر قیمت مصرف‌کننده و شاخص قیمت تولیدکننده نشان می‌دهد که اجرای این طرح در اکثر سال‌ها تاثیر مثبتی بر بازار میوه شب عید چه در سمت مصرف‌کننده و چه در سمت تولیدکننده نداشته است. 

بر این اساس یعنی طبق نتایجی که از عملکرد ١١ ساله اجرای طرح تنظیم بازار شب عید از سوی دولت به دست آمده، اجرای این طرح تاثیر معناداری در تنظیم بازار شب عید نداشته است با این وجود با توجه به اینکه دخالت دولت در مورد تنظیم بازار میوه شب عید لازم و ضروری است؛ توصیه می‌شود در روش اجرای این طرح تجدید نظر صورت گیرد. 

 با توجه به جدول بالا، بررسی رشد شاخص قیمت تولید کننده و مقایسه آن با نرخ تورم در سال­ های مورد مطالعه نشان می­ دهد که در مورد پرتقال طرح تنظیم بازار در 4 سال از 7 سال مورد مطالعه به ضرر تولید کننده بوده است و در مورد سیب هم 3 سال از 6 سال مورد مطالعه تولید کننده متضرر شده است. در واقع با لحاظ کردن حاشیه ١٠ درصدی خطا برای این طرح مشخص می‌شود که سال ١٣٨٩ در حالی ضعیف‌ترین سال از لحاظ تنظیم بازار میوه شب عید بوده است که در آن سال در دو ماه پایانی و فروردین سال بعد بیش از ٩١ میلیون دلار ارز برای واردات سیب و پرتقال از کشور خارج شده است.

بررسی سیاست­ های تعرفه ­ای سیب و پرتقال و تاثیر آن بر تنظیم بازار

نظام تعرفه ­ای هر کشور نمایانگر میزان تمایل سیاست­گذاران آن کشور در حمایت از تولید ملی است. ایران با توجه به موقعیت سیاسی خود همواره مورد تهدید بیگانگان بوده است و به همین دلیل امنیت غذایی بعد از دسترسی فیزیکی از مهم­ ترین اهداف بخش کشاورزی بوده است. این هدف زمانی حاصل می­ شود که دولت با استفاده از ابزارهایی که در اختیار دارد از تولید داخلی حمایت کند از آنجایی که تاکید رهبر معظم انقلاب هم به اقتصاد مقاومتی و حمایت از تولید داخلی است لذا این موضوع باید مورد تاکید دولت قرار گیرد. یکی از مهم ­ترین ابزارهایی که در اختیار دولت ­ها برای حمایت از تولید داخلی قرار دارد تعرفه واردات با استفاده از مدیریت محصولات کشاورزی است.

بررسی تعرفه­ های واردات سیب و پرتقال از سال 1384 تا 1393 نشان می­دهد که از تولید سیب و پرتقال حمایت مرزی خاصی صورت نگرفته است و نحوه تعیین تعرفه بیشتر جنبه تشویق واردات را دارد. در برخی از سال­های مورد بررسی مانند سال 1388 تعرفه واردات سیب و پرتقال مقدار قابل قبولی است، اما محدودیت زمانی که برای تعرفه در ایام پایانی سال در نظر گرفته است باعث شده که تعرفه مذکور بی اثر شود.

 

قیمت جهانی پرتقال در ماه­ های منتهی به سال 2014 (سال 1393) دارای تغییراتی است که سه ماه ژانویه،‌ فوریه و مارس (دی، بهمن،‌ اسفند 1392) دارای پایین­ترین قیمت است. در حالی که در این ماه­ ها قیمت پرتقال در سطح دنیا کاهش افت می­ کند انتظار بر این است که متولیان تنظیم تعرفه در این ماه­ ها اقدام به افزایش تعرفه نمایند در حالی که در ایران این امر معکوس شده و در زمان کف قیمت جهانی تعرفه نیز تقریباً صفر شده و به نوعی کشور تشویق به واردات می­ شود. البته در سال 1392 و 1393 وزارت جهاد کشاورزی اقدام به ممنوعیت واردات میوه کرد،‌ اما ترفه تعیین شده مشوق واردات است که اگر تعرفه­ ها در این سال­ ها اصلاح می­ شد دیگر نیازی به اعلام ممنوعیت واردات توسط وزارت کشاورزی نبود. این مسئله نشان از ناهماهنگی در وزارت جهاد کشاورزی دارد. البته با توجه به اینکه اقتصاد مقاومتی، بر حمایت از تولید داخلی است،‌ شاید بتوان تنظیم بازار در سال 1393 را نمونه­ ای از التزام عملی به فرمایشات و منویات مقام معظم رهبری و عمل به راهبردهای اقتصاد مقاومتی دانست. 

افزایش ١٩٣ درصدی تقاضا در اسفند 1393  

بررسی متوسط تغییرات عرضه در نیمه دوم سال نشان می‌دهد که میزان تقاضا برای پرتقال از آذر و دی شروع به کاهش می‌کند و در بهمن ماه به حداقل خود می‌رسد اما در اسفند ماه میزان تقاضا به طور متوسط حدود ١٩٣ درصد افزایش می‌یابد. سیب پرمصرف‌ترین میوه کشور است و به دلیل تنوع در انواع آن در فصول مختلف سال در دسترس است اما در محدوده زمانی عید نوروز دو نوع سیب قرمز و زرد در دسترس مردم قرار دارد.

بررسی آمارهای عرضه سیب در پنج ماه آخر سال نشان می‌دهد که در ماه‌های آبان، آذر و دی تقاضا دارای ثبات است و در ماه‌ بهمن حدود ١٨ درصد افت می‌کند و در اسفند ماه میزان تقاضا برای سیب حدودا ٢/٢ برابر بهمن ماه و ٨/ ١ برابر دی ماه است. آمار و اطلاعات مربوط به میران خرید سیب و پرتقال نشان می‌دهد که در ماه پایانی سال، میزان تقاضا برای این دو نوع میوه به‌شدت افزایش می‌یابد که اگر با مدیریت مناسب عرضه نشود به عقیده کارشناسان مرکز پژوهش‌ها لطمات سیاسی و اجتماعی فراوانی را برای دولت‌ها در پی خواهد داشت.

سخن آخر

حالا باید امروز که مسئولین وزارت صنعت و جهاد کشاورزی در روزهای باقی مانده تا پایان سال 94 چه تمهیدی برای کنترل بازار شب عید به کار می­ برند و مردم در نوروز 95، باز هم میوه گرانی را خواهند خرید یا خیر؟