گمانه زنی درباره پیامدهای کودتای نافرجام در ترکیه

پژوهش خبری صدا و سیما: ساعت یازده و سی دقیقه جمعه شب به وقت محلی ارتش ترکیه اعلام کرد علیه دولت رجب طیب اردوغان کودتا کرده است. گروهی از نیروهای ارتش ظاهرا به فرماندهی "عابدین اونال" و "غالب مندی" در دو شهر عمده ترکیه یعنی آنکارا، پایتخت و استانبول با تانک و زره پوش وارد خیابان‌ها شدند و مناطق مختلف از جمله فرودگاه‌ها، پارلمان و ساختمان رادیو و تلویزیون دولتی و دیگر رسانه‌های خصوصی را تحت کنترل خود در آوردند. درگیری‌های شدیدی هم در برخی مناطق روی داد. نیروهای ارتش ترکیه هم‌چنین پل‌های اصلی استانبول را بستند و هواپیماها و هلیکوپترهای جنگی با ارتفاع کم بر فراز استانبول و آنکارا به پرواز درآوردند.  

تلویزیون دولتی که در آن موقع به تصرف نیروهای ارتش در آمده بود اعلام کرد که ارتش قدرت را در سراسر کشور به دست گرفته است. از سوی دیگر، در بیانیه‌ای که در ساعات اول کودتا از سوی ارتش ترکیه منتشر شد، آمده بود که ارتش "برای دموکراسی و حقوق بشر" اداره امور را در دست گرفته است. در این بیانیه آمده بود که تمام روابط خارجی کشور به شکل موجود باقی خواهد ماند. ارتش در بیانیه‌اش آورده بود که برقراری قانون باید اولویت اصلی باشد. برخی از منابع خبری ترکیه اعلام کردند که در حالی تانک‌ها‌ وارد خیابان‌های آنکارا شدند گروهی از مردم این شهر در مسیر حرکت تانک‌ها دراز کشیدند و مخالفت خود را با این اقدام ارتش ابراز کردند. هزاران تن از مردم در مخالفت با این اقدام ارتش به خیابان‌ها آمدند و با حمایت خود را از دولت اعلام کردند.

از طرفی مقامات ترکیه در خصوص این کودتا واکنش‌های تندی نشان داده و آن را در برابر دموکراسی مردم شکست خورده قلمداد کردند. نخست‌وزیر ترکیه گفت: «حضور نیروهای نظامی در خیابان‌های استانبول بدون مجوز بوده و او اجازه نمی‌دهد ‏تلاش‌های غیر قانونی گروهی در ارتش به نتیجه برسد. نخست‌وزیر ترکیه در عین حال گفت اتفاقی که افتاده کودتا نیست. او اطمینان داده که ‏دموکراسی ترکیه آسیب نخواهد دید.» وزارت دادگستری ترکیه اعلام کرد: «هم اینک نیروهای امنیتی ما در بسیاری از مناطق نتایج موفقیت‌آمیزی کسب کرده‌اند و در بسیاری از مناطق این افراد متلاشی شده‌اند.» وی تأکید کرد: «تعداد 754 نظامی تاکنون در چارچوب عملیات ضدکودتای نیروهای امنیتی ترکیه در رابطه با کودتای نافرجام گروه تروریستی تشکیلات دولت موازی «فتح ا...گولن» بازداشت شدند. همچنین سرتیپ اکرم چاغلار فرمانده تیپ سه عملیات ارتش در استان ارزینجان بازداشت شد.» 

رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه در فرودگاه اتاتورک استانبول ترکیه اظهار داشت که آنچه که در حال حاضر در کشور اتفاق می‌افتد یک اقدام خائنانه و یا شورش است و تاوان این خیانت به وطن بسیار سنگین خواهد بود. اردوغان با بیان این مطلب که "این گروه اقلیت که وحدت ملت ما را هدف قرار دادند، همانطور که گفته بودم وابسته به تشکیلات دولت موازی است" تصریح کرد: "این یک اقدام خائنانه محسوب می‌شود. نپذیرفتن شخص بنده به عنوان فرمانده کل قوا کار این افراد را خاتمه نخواهد داد.  

دو دیدگاه متفاوت در خصوص کودتای نظامی در ترکیه وجود دارد. دیدگاه اول معتقد به این است که این کودتای نظامی نبوده بلکه یک کارناوال و تاتر نظامیست که توسط عده‌ای نظامی صورت گرفته است. طرفداران این تحلیل دلایل خود را نبود اردوغان در کاخ ریاست جمهوری، فراگیر نبودن کودتاگران در شهرهای دیگر، مشارکت نکردن نیروی دریایی و زمینی در کودتا، شکست سریع کودتا و... می‌دانند. این رویکرد، کودتا در ترکیه را بهانه‌ای برای اردوغان دانسته تا وی به بهانه این اقدام نظامی، مظلوم‌نمایی کرده و وجه سیاسی تضعیف شده خود را ترمیم کند.

اما دیدگاه دومی وجود دارد که معتقد است برای تحلیل دقیق چرایی و سناریوهای محتمل پیامدهای این کودتا، باید تحولات اخیر ترکیه در حوزه سیاست داخلی و خارجی مورد بررسی قرار گیرد. از نگاه این رویکرد، از زمانی که حزب عدالت و توسعه در سال 2002 میلادی روی کار آمد در داخل تحت فشار گروه‌های سیاسی- نظامی از جمله حزب جمهوری‌خواه خلق اولین و حزب اصلی آتاتورک و ارتش بوده است. مخالفین این حزب برای اجرای برنامه‌های خود از اقدامات سیاسی علیه حزب عدالت و توسعه (مخالفت با طرح‌ها در مجلس، برگزاری تظاهرات علیه این حزب و...) فرو گذار نبودند. با افزایش محبوبیت حزب عدالت و توسعه در ترکیه و پیروزیهای پی در پی این حزب در رقابت‌های انتخاباتی (مجلس، شورای شهر و ریاست جمهوری) فشار مخالفین از جمله طرفداران فتح ا... گولن نیز افزایش پیدا کرد. این امر باعث شد تا اردوغان و حزب متبوعش به طور جدی با فشارهای داخلی مبارزه کند که نتیجه آن مقابله با نفوذ ارتش در عرصه سیاسی بود.

اما در حوزه خارجی حزب عدالت و توسعه توانسته است با کنار زدن ارتش از عرصه سیاست در تعاملات منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای نقش فعالی را ایفا نماید. این وضعیت تا قبل از بحران سوریه تداوم داشت. لیکن تغییر سیاست منطقه‌ای و اجرای سیاست مداخله‌گرانه آنکارا در سوریه باعث شد تا مخالفین حزب حاکم که فعالیت هایشان محدود شده بود فرصتی بدست آورند و بار دیگر بر دولت اردوغان فشار بیاورند. سرنگونی هواپیمای نظامی سوخو روسیه توسط ترکیه و بروز بحران سیاسی بین دو کشور از یک طرف و آغاز حملات تروریستی اکراد پ.ک.ک ترکیه علیه دولت و حمایت نمایندگان کرد ترکیه از روسیه و دیدارهای آنها با مقامات روسیه، دولت ترکیه را در فشار سیاسی داخلی و خارجی قرار داد به طوری که باعث شد اردوغان در عرصه سیاست خارجی خود همچون ایجاد روابط با رژیم صهیونیستی و آشتی با روسیه تغییر موضع بدهد. به اعتقاد طرفداران این دیدگاه اردوغان که توانسته است فشارهای سیاسی خارجی را کم کند با انجام این کودتای نظامی مصمم خواهد بود تا با افراد به قول وی نفوذی در ارتش مقابله کند. یکی دیگر از پیامدهای این کودتا تارو مار کردن اکراد تروریست پ.ک.ک و ایجاد بستر تصویب قانون اساسی جدید خواهد بود. به اعتقاد آنها در نهایت، پیامدهای این کودتا به نفع اردوغان و حامیانش خواهد بود تا با دشمنان داخلی خود تسویه حساب نماید. باید دید آیا دشمنان دولت ترکیه خواهند توانست از این تسویه حساب سیاسی جان سالم بدر ببرند؟

تحلیل نهایی

در تحلیل نهایی می توان گفت: کودتایی که برای برچیدن بساط اقتدار رجب طیب اردوغان به راه افتاد،‌ می تواند ؛ به تحکیم بیشتر جایگاه او بینجامد و اعتماد به نفسش را برای عملی کردن طرح‌هایش جهت تغییر ساختار سیاسی کشور و کسب قدرتی فراتر را افزایش دهد. پاسخ فوری هواداران آقای اردوغان به فراخوان او برای مقاومت در برابر کودتاچیان نشان داد که او با وجود همه نواهای روزافزونی که در مخالفتش خوانده می‌شود، همچنان صاحب نفوذ کلمه است. حزب عدالت و توسعه نیز کارآمدی خود را در واکنش سریع و بسیج هوادارانش به اثبات رساند. در مقابل اقتدار ارتش که زمانی هر ده سال یک بار کودتا راه می‌انداخت و دولت عوض می‌کرد؛ با چالش جدی مواجه شده است.

در مقابل، احزاب مخالف عملکردی منفعلانه و حتی مذبذب از خود نشان دادند که می‌تواند اثری منفی بر وجهه‌شان باقی بگذارد: در آغاز تلاش برای کودتا، کمال قلیچدار اوغلو، رهبر حزب جمهوری خلق از هر گونه موضع گیری علیه کودتا خودداری و اعلام کرد: "ما دموکراسی و حقوق بشر خودمان را تصاحب خواهیم کرد." این حرف چنان دوپهلو بود که در آن وضعیت ممکن بود از آن چنین برداشت شود که او با نظامیانی که با همین شعار به دست آوردن دوباره دموکراسی و حقوق بشر اعلام کودتا کردند،‌ همراهی کرده است. 

............................................

*پژوهش خبری صدا و سیم// رحیم خجسته

· منابع در آرشیو موجود است.