نخستین سفارت روسیه در استانبول در سال 1701 میلادی تاسیس شد. علیرغم قدمت طولانی روابط دو کشور، همواره بر فضای مناسبات روسیه و ترکیه رقابت، تقابل، تنش و جنگ حاکم بوده است. در طول تاریخ مجموعا 44 سال با یکدیگر درگیر جنگ بوده‌اند که در این مدت تجربه 11 جنگ را پشت سر گذاشته اند. آخرین جنگ دو طرف به جنگ جهانی اول برمی‌گردد که بین دو امپراتوری عثمانی و تزار روسیه در گرفت. بعد از پایان جنگ جهانی اول قلمرو امپراتوری عثمانی که شامل بخش‌های بزرگی از جنوب غرب آسیا و جنوب خاوری اروپا می شد، از این امپراتوری جدا شده و کشور جدیدی به نام جمهوری ترکیه به رهبری "مصطفی کمال پاشا" (آتاتورک) در سال ۱۹۲۳ تأسیس شد. بعد از پیروزی کمونیست‌ها در شوروی و تشکیل نظام دو قطبی در جهان روابط دو کشور متاثر از دو دیدگاه بلوک شرق و غرب بود. در دوران جنگ سرد روابط سرد و تیره بین دو کشور حاکم بود؛ ولی پس از فروپاشی شوروی، از یک سو ترکیه جایگاه استراتژیک خود را به عنوان پایگاه غرب در مقابل کمونیست از دست داد و از سوی دیگر، کشورهای آسیای مرکزی موقعیت مناسبی برای ایفای نقش منطقه‌ای در اختیار ترکیه قرار داد. موقعیت جغرافیایی ترکیه برای ترانزیت انرژی روسیه به غرب و همزمان جلوگیری از نفوذ ناتو و غرب در منطقه فصل جدیدی از روابط دو کشور را تعریف کرده است.

 روابط سیاسی

بعد از فروپاشی شوروی، روابط سیاسی دو کشور با سفر "حکمت چتین" وزیر امور خارجه وقت ترکیه به مسکو در 20 ژانویه 1992 میلادی آغاز شد. و یک ماه بعد آندره کوزیرف، وزیر امورخارجه وقت روسیه برای دیدار سیاسی به ترکیه سفر کرد. سپس بعد از چند ماه "سلیمان دمیرل" نخست وزیر وقت ترکیه از روسیه دیدار کرد. در این سفر سند خطوط کلی روابط روسیه و ترکیه به امضا رسید. بر اساس این سند دو کشور در طول سال‌های 1992 تا 1996 بیش از 20 سند در حوزه های اقتصادی، تکنولوژی، علمی، فرهنگی، بهداشت و گردشگری به امضا رساندند. بعد از این دیدارها تا پایان سال 1996 رئیس جمهور و نخست وزیر ترکیه چهار سفر رسمی به روسیه داشتند.

بعد از استقلال جمهوری­ های ترک زبان شوروی گرایش‌های ناسیونالیستی در داخل این کشورها و ترکیه، بیشتر شد به‌طوری که ترکیه برای حضور در پیرامون روسیه در آسیای مرکزی و قفقاز اهداف بلندپروازانه‌ای را طراحی کرد. در این دوران سفرهای پی درپی مقام های ترکیه به جمهوری­ های ترک زبان آسیای مرکزی و قفقاز و برگزاری نخستین اجلاس کشورهای ترک زبان در سال 1992 در آنکارا و برگزاری سومین نشست سران جمهوری های آذربایجان، ترکمنستان، قرقیزستان و ازبکستان به همراه ترکیه در قرقیزستان در سال 1995 موجب حساسیت‌هایی در مسکو شد. این اقدامات آنکارا از طرف مسکو کوششی برای ترویج اندیشه‌های پان‌ترکیسم در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز تلقی شد. در مقابل رئیس جمهور وقت روسیه "بوریس یلتسین" در پاسخ به نشست ترک زبانان در بیشکک، "پارلمان در تبعید کردهای ترکیه" در مسکو را در 1 نوامبر 1995 تشکیل داد. این اقدامات موجب تیره شدن روابط دو کشور شد.

رابطه دوکشور؛ بویژه پس از روی کارآمدن حزب عدالت و توسعه و پیگیری سیاست خارجی نگاه به شرق این حزب، گسترش چشمگیری یافت. در این دوره، تغییرات سیاسی و اقتصادی در عرصه های داخلی موجب تغییر فعالیت­ ها و بازبینی سیاست خارجی گذشته شد. طرح استراتژی احمد داوود اوغلو، وزیر خارجه ترکیه مبنی بر تنش صفر با همسایگان به موتور محرک های برای گسترش روابط ترکیه با اکثر کشورهای همسایه تبدیل شد. از سوی دیگر، تئوری عمق استراتژیک نیز که از طرف احمد داوود اوغلو مطرح شد، براساس افزایش نفوذ ترکیه در منطقه؛ به خصوص کشورهای آسیای مرکزی بود که دارای مشترکات فرهنگی، زبانی، مذهبی و قومی زیادی با ترکیه بودند. در این دوران و به خصوص حضور مستقیم غرب در منطقه و عراق و کاهش نقش استراتژیک ترکیه، آنکارا بر اساس سیاست " نگاه به شرق " و برای بازتعریف نقش تاریخی و جغرافیایی خود و ایفای نقش منطقه ای پررنگ و تبدیل شدن به پل و کانون انتقال انرژی از روسیه و مناطق آسیای مرکزی و قفقاز به اروپا، تلاش های گسترده ای انجام داد. در مقابل، روسیه هم در جهت همکاری با آنکارا گام های زیادی را برداشته است. در روند بهبود روابط، پوتین نخستین رئیس جمهور روسیه بود که پس از 32 سال در سال 2004 از ترکیه دیدار کرد.

 روابط اقتصادی

بعد از فروپاشی شوروی عنصر اقتصادی یکی از عوامل مهم توجه کشورهای منطقه‌ای و غرب به جمهوری‌های تازه استقلال یافته بود. بویژه موضوع انرژی تقابل شدید این کشورها برای تسلط بر سر منابع را در پی داشت. ترکیه که عنصر اقتصادی در سیاست خارجی ترکیه جایگاه ویژه‌ای دارد همواره درصدد حضور خود در بازارهای روسیه و کشورهای تازه استقلال یافته بوده است. به طوری که ترکیه حتی در اوج تیرگی روابط با روسیه، سعی کرده روابط اقتصادی دو کشور دوام پیدا کند. در دهه 90 که روابط دو کشور به دلیل بحران‌های چچن در منطقه داغستان روسیه و اکراد در داخل ترکیه به‌روز کرد و دو کشور یکدیگر را متهم به مداخله جویی در امور داخلی خود قلمداد کردند، اما با همین شرایط روابط اقتصادی بین دو کشور ادامه یافت.

همکاری‌های روسیه و ترکیه در حوزه تجاری- اقتصادی تا قبل از بحران اخیر سیاسی بین آنکارا و مسکو به صورت پویایی در حال توسعه بود و نقش مهمی در طیف کلی روابط دو جانبه این دو کشور داشت. در سال‌های اخیر روسیه همواره جایگاه مهمی را در تجارت خارجی ترکیه داشته است. همکاری‌های اقتصادی دو کشور در دو دهه اخیر عمدتا در زمینه های تجاری و انرژی در جریان بوده است. حجم معاملات تجاری بین دو کشور در سال 2007 بالغ بر 2/ 28 میلیارد دلار، در سال 2008 8/ 37 میلیارد دلار و در سال 2009 به دلیل بحران مالی 20 میلیارد دلار بوده است. همچنین در سال 2012 حجم تجارت بین دو کشور به همان میزان حجم سال 2008 نزدیکتر شد.

روسیه اولین شریک مهم تجاری خارجی برای ترکیه محسوب می شود. در همان حال ترکیه از نظر حجم صادرات به روسیه، جز پنج شریک اصلی روسیه در میان کشورهای خارج دور است. در سال 2009 دو طرف چشم انداز مبادله کالا میان دو کشور را توسعه دادند: از روسیه صادرات گاز طبیعی، نفت و فرآورده های نفتی، فلزات، اتومبیل و...، از ترکیه خدمات بخش ساخت و پیمانکاری، ماشین آلات و تجهیزات محصولات کشاورزی، مواد غذایی، محصولات شیمیایی و کالاهای مصرفی.

اساس روابط اقتصادی ترکیه و روسیه انرژی است. بخش بزرگی از انرژی مصرفی ترکیه از محل مواد خام وارداتی از روسیه تأمین می­ شود. در واقع ترکیه دومین بازار بزرگ مصرف کننده گاز طبیعی و نفت برای روسیه است. روسیه و ترکیه از جهت داشتن ذخایر قابل توجه سوخت و انرژی، راهروی حمل و نقل و انتقال دریایی و زمینی سوخت از تأمین کنندگان منابع انرژی مناطق دریای خزر، آسیای مرکزی و خاور نزدیک به مصر ف کنندگان اروپایی، از نقش برجسته‌ای در نقشه انرژی جهان برخوردار هستند. همکاری های چند جانبه در حوزه انرژی، نقش مرکزی در روابط روسیه و ترکیه دارند.

این همکاری ها عبارتند از:

1- تجارت حامل های انرژی: گاز طبیعی، نفت، فرآورده های نفتی

2- قراردادهای پیمانکاری برای ساخت و ساز واحدهای انرژی (تأمین تجهیزات و خدمات )

3- همکاری شرکت های روسی و ترکی در پروژه های حوزه انرژی کشورهای ثالث.

ترکیه وارد کننده مهم نفت و گاز طبیعی است. سهم ترکیه از صادرات سوخت و منابع انرژی روسیه در سال­های اخیر رقمی در حدود 70 درصد بوده است. بخش مهمی از مصرف گاز طبیعی ترکیه (در سال 2007 در حدود 67 درصد)، توسط روسیه تأمین شده است.

گردشگری یکی از موضوعات مهم و از منابع درآمدهای اقتصادی ترکیه است. طبق آمار مراکز گردشگری ترکیه گردشگران روسی سهم قابل توجهی از گردشگران ترکیه را به خود اختصاص داده اند. براساس آمار رسمی وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه در سال 2003 از مجموع چهارده میلیون توریست خارجی، بیش از یک میلیون و دویست نفر توریست روسی بودند که نه درصد توریست­ های خارجی را تشکیل می­دادند. در سال 2012 بیش از 31 میلیون توریست از ترکیه دیدن کرده بودند که از این تعداد 5 / 3 میلیون نفر توریست روسی بودند و سهم روس ها بیش از 11 درصد از کل توریست های خارجی بود.[طبق این آمار در سال 2013 بیش از 2 / 4 میلیون نفر، در سال 2014 بیش از 4/4 میلیون نفر و در سال 2015 بیش از 6 / 3 میلیون توریست روسی از ترکیه دیدن کردند.

بحران در روابط ترکیه و روسیه

در ۳ آذر ۹۴ (۲۴ نوامبر ۲۰۱۵) ساعاتی بعد از سفر یک روزه پوتین به ایران، ترکیه یکی از جنگنده‌های روسی را سرنگون کرد. مقام‌های نظامی ‏ترکیه می ­گویند که جت‌های جنگنده ‏F‏16 این کشور یک هواپیمای نظامی را که حریم هوایی ترکیه را نقض کرده بود، ‏سرنگون کرده‌اند. به گفته مقام‌های ترکیه، این هواپیما در مرز سوریه و ترکیه در حال پرواز بوده است. وزارت دفاع ‏روسیه تایید کرده که این هواپیما، یک هواپیمای روسی از نوع ‏SU ‎‏24 بوده است. این وزارتخانه گفته است که ‏هواپیمای مذکور حریم هوایی ترکیه را نقض نکرده و داخل خاک سوریه بوده است. در این حادثه یکی از خلبانان روسی کشته شد.

این اتفاق وضعیت جدیدی در روابط دو کشور روسیه و ترکیه به وجود آورد. روابط دو کشور که عمدتا بر پایه مبادلات اقتصادی بود وارد مرحله جدیدی از تنش سیاسی شد. بطوری که مقامات روسیه برای آنکارا خط و نشان­ های سیاسی کشیدند. در این خصوص « والنتینا ماتویینکو» رئیس شورای فدراسیون روسیه (مجلس سنا) برای احیای همکاری ها با ترکیه شرط تعیین کرد و گفت: روسیه انتظار واکنش و پاسخ مناسب به این رویداد از طرف ترکی داشت. تماس‌ها میان دو کشور از کانال‌های مختلف از جمله وزارت خارجه جریان دارد. بر این باورم که روسیه و ترکیه علاقمند به تیرگی روابط دو کشور نیستند. آنکارا باید برای برقراری مجدد همکاری­ ها با مسکو بخاطر سانحه سرنگونی بمب افکن روسی عذرخواهی کند. بخاطر عدم عذرخواهی رسمی مقامات ترکیه، روابط سیاسی و اقتصادی دو کشور به سردی گرایید. رئیس جمهور روسیه سه روز پس از این حادثه، قانون تحریم ترکیه با عنوان قانون «تامین امنیت ملی روسیه و اعمال تدابیر اقتصادی ویژه در مورد ترکیه» را امضا کرد. بر اساس این قانون بطور موقت واردات اقلامی از کالاها از ترکیه منع شد. دولت روسیه روز دهم آذر ماه، فهرست کالاهای مشمول تحریم این کشور را منتشر کرد. در فهرست کالاهای ترکیه مشمول تحریم های روسیه، میوه و صیفی جات، گوشت منجمد مرغ و بوقلمون و فرآورده های آن و نمک گنجانده شده است. روسیه همچنین تورهای گردشگری به ترکیه را لغو کرد.

اما بعد از چند ماه اولین نامه اردوغان به پوتین به مناسبت روز ملی روسیه ارسال شد. کاخ کرملین اعلام کرد با توجه به تشریفاتی بودن نامه و نبود موضوع اجرای هیچ یک از شروط تعیین شده مسکو، این نامه نیازی به پاسخ دادن ندارد. پس از ده روز از ارسال نامه اول، دولت ترکیه دومین نامه را به مقامات روسیه نوشت. کاخ کرملین این نامه را به عنوان عذرخواهی رسمی از طرف ترکیه پذیرفت.

‏این تحولات از یک سو و فشار بین المللی بر ترکیه در خصوص بحران سوریه از سویی دیگر باعث شد تا دولت ترکیه ‏دست به تغییرات جدی در کادر سیاسی بزند. با برکناری احمد داوداوغلو معمار سیاست و نخست وزیر ترکیه و روی کار ‏آمدن بینالی ییلدیریم نخست وزیر جدید تغییرات مهمی در کادر سیاسی و دیپلماسی ترکیه انجام گرفت. بعد از این ‏تغییرات زمزمه هایی در خصوص عزم آنکارا برای بهبود روابط خود با کشورهای منطقه شنیده شد. دیری نگذشت که ارتش ‏ترکیه در تیرماه 95 دست به کودتای نظامی زد گرچه این طرح شکست خورد ولی فضای سنگین سیاسی- امنیتی را بر ترکیه حاکم کرد.‏ بعد از ارسال این نامه روند عادی سازی روابط دو کشور آغاز شد. به طوری رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه بعد از دستگیری کودتاگران و برقراری ثبات سیاسی در داخل ترکیه، اولین سفر خارجی خود را به روسیه اختصاص داد. رجب طیب اردوغان در 19 مرداد سال جاری (8 اگوست 2016) در شهر سن پترزبرگ روسیه با ولادیمیر پوتین رئیس جمهور این کشور ‏دیدار کرد.

این دیدار تاریخی روابط دو کشور را بهبود بخشید. جدای از دستاوردهای سیاسی و اقتصادی این دیدار برای دو کشور قطعا وضعیت جدیدی در روابط دو کشور و سیاست‌های منطقه‌ای خواهد داشت. برخی از تاثیرات احتمالی بهبود روابط دو کشور عبارتند از:

- خروج از انزوای سیاسی و دور زدن تحریم‌های اقتصادی که غرب علیه روسیه بکار بسته است.

- کاهش اقدامات تروریستی اکراد پ.ک.ک در داخل ترکیه

- تاثیر بر بحران‌های منطقه از جمله سوریه

- پیامدهای این رویداد بر سیاست منطقه‌ای ایران در خصوص سوریه و صادرات انرژی

- بهبود اوضاع اقتصادی و توسعه صادرات طرفین

- تاثیر بر سیاست‌های اروپایی ترکیه از جمله روند الحاق ترکیه به اتحادیه اروپا

- تاثیر بر روابط روسیه با ناتو 

پژوهش خبری صدا و سیما// پژوهشگر: رحیم خجسته

* منابع در آرشیو در دسترس است.