ظرفیت های تولید نهاده های دامی درکشور

به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: نهاده‌های دام و طیور شامل انواع علوفه، کاه، گندم، جو، ذرت، سویا، کنجاله و... در واقع غذای اصلی حیوانات و پرندگان اهلی محسوب می‌شوندکه از حدود دو قرن پیش و همزمان با رشد دامپروری و پیشرفت صنعت تغدیه و تولید خوراک‌های صنعتی امروزه در طبقه بندی غذایی دام و طیور با نام نهاده و بعنوان مواد خام و اولیه در تولید انواع خوراک‌های صنعتی دامی کاربرد دارند.

تامین نهاده‌های دامی به میزان لازم از آنجا اهمیت ویژه پیدا می‌کند که کمبود یا نبود آن بطور مستقیم بر زنجیره غذایی انسان‌ها و بطور مشخص بر تامین گوشت و مواد پروتئینی تاثیر می‌گذارد؛ موضوعی که درسال‌های اخیر با افزایش قیمت گوشت، نوسانات زیادی را بر بازار و سبد غذایی مردم تحمیل کرده است. در این پژوهش که به شیوه اسنادی تهیه شده است برآنیم ضمن بررسی کلی موضوع نهاده‌های دامی کشور، راهکار‌هایی متناسب با محدودیت و ظرفیت‌های موجود ارائه شود.

انواع نهاده‌ها
نهاده‌های دامی که به طور معمول در کشور استفاده می‌شود شامل منابع مختلفی ازجمله دانه ذرت و جو، یونجه، انواع کنجاله بویژه سویا و کلزا، کاه و کلش، سبوس برنج و گندم، مراتع، بقایای زراعت و پسماند کارخانجات صنعتی بویژه چغندر و نیشکر است.
میزان نهاده‌هایی که برای جیره غذایی دام و طیور و آبزیان در کشور مصرف می‌شود حدود ۷۸ میلیون تن است که از منابع مختلف داخلی و خارجی تامین می‌شود.
یکی از مهم‌ترین انواع نهاده‌ها در تغذیه دام و طیور، ذرت دامی است که به دو شکل ذرت علوفه‌ای و ذرت دانه‌ای تولید می‌شود. ذرت علوفه‌ای برای تغذیه‌دام و ذرت دانه‌ای بیشتر برای مصرف طیور استفاده می‌شود.

کشت و تولید
در بین دانه‌ها ذرت، کنجاله سویا و جو، سه نهاده اصلی و پرمصرف دامی در کشوراست. میزان نیاز به این نهاده‌ها ۲۱ میلیون تن است که سالانه ۱۶ میلیون تن آن از راه واردات تامین می‌شود.
در واقع به دلیل شرایط جغرافیایی، هوای گرم و خشک وکمبودمنابع آبی، نبودماشین آلات و تکنولوژی‌های لازم و البته فقدان استراتژی‌های مناسب تولید محصولات کشاورزی، ایران یک کشور واردکننده در نهاده‌های دامی به شمار می‌رود و متوسط ۸۰ درصد از نیاز کشور به این اقلام از طریق واردات تامین می‌شود. در این شرایط مهمترین رکن افزایش تولید و کاهش وابستگی به واردات خوراک دام، ایجاد انگیزه در کشاوررزان است.

بر اساس آمار، سالانه حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار تن ذرت، حدود ۴۰ هزار تن کنجاله سویا و ۳ میلیون و ۹۰۰ هزار تن جو در داخل کشور تولید می‌شود. در خصوص علوفه‌ها نیز حدود ۷۵ تا۸۰ میلیون تن در سال علوفه دام مصرف می‌شود که از این مقدار حدود ۲۰ تا ۲۲ میلیون تن شامل یونجه، شبدر، علوفه‌های سیلویی مثل ذرت و ارزن علوفه ای، سورگون و ارقام توسعه یافته چغندر علوفه‌ای در داخل کشور تولید می‌شود.

استان‌های گرگان، مازندران، اردبیل، اهواز برای کشت نهاده‌های دامی از ظرفیت بالایی برخوردارند. طبق آمارنامه وزارت جهاد کشاورزی در سال زراعی ۹۹-۹۸ سطح زیر کشت ذرت دانه‌ای حدود ۱۳۸ هزار هکتار و سطح زیر کشت ذرت علوفه‌ای ۲۲۰ هزار هکتار بوده است. جو و محصولات علوفه‌ای در همه استان‌ها، سویا در استان‌های اردبیل، گلستان و مازندران و ذرت در شمال خوزستان امکان و سابقه کشت دارند. توصیه‌ای که می‌توان دراین‌باره کرد این است که کشت هر کدام از نهاده‌ها باید براساس تحقیقات و در مناطق حاصلخیز و سازگار با آن نهاده صورت گیرد. علاوه بر این، جهش تولید در این بخش نیازمند آن است و واردات فناوری‌های نو تسهیل شود، توسعه آموزش کشاورزان نیز باید در دستور کار قرار گیرد.

کشت فراسرزمینی
برنامه ریزی و شناسایی اراضی مستعد کشت نهاده‌ها در داخل و خارج کشور بر عهده شرکت جهاد توسعه است که زیر نظر وزارت جهاد کشاورزی کار می‌کند؛ در دو – سه سال پیش و پس از فراخوان جمهوری آذربایجان برای سرمایه گذاری در بخش کشاورزی و کشت فراسرزمینی، حدود ۴۵۰۰ هکتار در کشور جمهوری آذربایجان برای کشت سویا و ذرت شناسایی شد و آماده قرارداد بود که متاسفانه تاخیر در اقدام، در آن برهه مانع از پیشبرد اهداف شد؛ اما باید برنامه‌هایی در دستور کار قرار بگیرد و از فرصت‌ها استفاده شود.
علاوه بر جمهوری آذربایجان و اراضی محدوده رودخانه ارس در دیگر کشور‌های همسایه ایران درساحل دریای خزر نیز امکان همکاری‌های دو یاچند جانبه در این خصوص وجود دارد که مستلزم تقویت دیپلماسی اقتصادی و ابتکار عمل فعالان اقتصادی است.

وابستگی به واردات
ایران جزو ۱۵ کشور تولید کننده پروتئین‌های حیوانی (لبنیات) در دنیاست. از این رو نیاز به نهاده‌های دامی، کشور را بر این وا داشته که سالانه حدود ۱۰ میلیون تن نهاده‌های مختلف ذرت، سویا، جو، کنجاله‌ها، کلزا، دانه‌های کانولا وارد کند.
ذرت، جو و کنجاله سویا به عنوان سه نهاده اصلی تولید مرغ و گوشت به ارزش حدود چهار میلیارد دلار، نزدیک به ۳۱ درصد ارزش کل واردات ۲۵ گروه کالا‌های اساسی در سال ۹۹ را بخود اختصاص داده است. ذرت با اختصاص بیش از ۲ میلیارد دلار، در صدر کالا‌های وارداتی کشور و کالا‌های اساسی وارد شده قرار گرفته و کنجاله سویا و جو نیز در رتبه‌های بعدی نهاده‌های دامی وارد شده در سال ۹۹ بودند. چنین اعداد و ارقامی گویای وابستگی شدید کشور به واردات نهاده‌های دامی و معضلات مخصوص به آن است.

شاید نتوانیم و لازم هم نباشد که به طور ۱۰۰ درصد از واردات چشم پوشی کنیم، زیرا در شرایطی که تولید ذرت و سویا بسیار آب بر است، با واردات آن به واقع می‌توان گفت توانسته ایم میلیارد‌ها مترمکعب آب مجازی وارد کشور کنیم؛ بنابراین از این نظر، یک فرصت مغتنم وحاوی ارزش افزوده برای کشور است، چون حفظ منابع آب به معنای حفظ حیات کشور است. با این حال واضح است با تمرکز بر روی تغذیه جدید، محصولات جایگزین و استفاده بیشتر از پتانسیل داخل کشور می‌توان بخش زیادی از مشکلات این عرصه را حل کرد و وابستگی را کاهش داد.

سال‌های اخیر روند واردات ذرت دامی، روند مشخصی داشته و سالانه حدود ۹ میلیون تن ذرت دامی وارد کشور شده است؛ درحالی‌که نیاز داخلی برای واردات حدود ۷ میلیون تن است. شواهد برگرفته از اوضاع نابسامان تامین نهاده‌های دامی حاکیست مازاد واردات انجام‌شده، یا به‌صورت غیر سیستمی در بازار آزاد فروخته و یا به‌صورت ماده اولیه در کارخانجات مواد غذایی مرتبط استفاده می‌شود. درواقع عده‌ای با استفاده از رانت خود با دریافت ارز ترجیحی، واردات ذرت دامی انجام داده و پس از واردات، ذرت را خارج از سیستم بازارگاه با ارز بازار آزاد به فروش می‌رسانند. نکته حائز اهمیت این است که باوجود تحریم‌ها از کشور‌های اروپایی مثل انگلستان، هلند و سوییس واردات قابل‌توجهی انجام‌شده است.

پیشنهاد دانش بنیان‌ها
جایگزینی نهاده‌ها و افزایش بهره وری در تولید؛ این‌ها پیشنهاد راهبردی دانش بنیان‌ها برای کم کردن مشکلات مربوط به تامین نهاده‌های دامی در کشور است. افزایش سطح زیر کشت برخی نهاده‌ها ازجمله سویا و ذرت در کشور محدود است، اما امکان افزایش بهره وری در تولید این گیاهان و استفاده از خوراک‌های جایگزین و نهایتاً کاهش میزان واردات این نهاده‌ها وجود دارد.

استفاده از ضایعات نیشکر، نخل خرما، مخمر هیدرولیزه از دیگر راهکار‌های جایگزین است که به همت برخی شرکت‌های دانش بنیان امکان پذیر شده است. استفاده از پر مرغ و پر ماکیان برای تأمین پروتئین دام نیز از دیگر محصولات جایگزین است. همچنین استفاده از لارو حشرات مانند سوسک زرد آرد (میلورم) یا مگس خانگی که ۶۰ درصد وزن آن را پروتئین تشکیل می‌دهد نیز در جیره غذایی آبزیان کاربرد دارد و می‌توان از آن به جای استفاده از غذای وارداتی بهره برداری کرد. به نژادی نهاده‌های دامی از دیگر اقدام‌هایی است که به باور متخصصان فعال در شرکت‌های دانش بنیان طی ۳۰ سال گذشته، امکان آن را داشتیم، اما متاسفانه تاکنون کاری صورت نگرفته است.

کارخانه‌های خوراک و ظرفیت‌های تولید
صنعت طیور پس از نفت، دومین صنعت بزرگ کشور است. این صنعت، ظرفیت ۱۸ الی ۲۳ درصد تولید مازاد دارد، اما سال پیش درنتیجه سیاست‌های اشتباه، مردم گاهی ناچارشدند ساعت‌ها در صف‌های طویل مرغ بایستند.

با توجه به اینکه ۸۰ درصد هزینه تولید در صنعت دام و طیور صرف تامین نهاده‌ها می‌شود، سرمایه گذاری در خوراک صنعتی و آماده دام، طیور و آبزیان، تامین کننده بخش زیادی از نیاز تولیدکنندگان در این بخش است و هزینه‌های تولید را بطور چشمگیری کاهش می‌دهد. صدالبته که کارخانه‌های تهیه خوراک باید از استاندار‌های کمی و کیفی برخوردار باشند تا کارایی و بازدهی مناسب را داشته باشند. اما متاسفانه اکنون ۶۴۰ کارخانه خوراک دام در حالی که میلیارد‌ها تومان برای احداث و راه اندازی آن‌ها هزینه شده است به دلیل نبود نهاده با یک چهارم ظرفیت کار می‌کنند.

همچنین به دلیل اینکه تحویل مستقیم نهاده خام به مرغدار و دامدار به ایجاد بازار‌های سیاه دامن می‌زند، استفاده از ظرفیت کارخانه‌های خوراک دام باید مورد توجه جدی قرار گیرد، زیرا با استفاده از ظرفیت کارخانه‌های خوراک دام بشکل کامل، به طور متوسط ۱.۲ میلیون تن واردات خوراک دام که ارزش آن حدود یک میلیارد دلار است، کاهش خواهد یافت.

به این ترتیب در حالی سالانه ۱۶ میلیون تن نهاده دامی شامل ذرت، جو و کنجاله سویا با صرف میلیارد‌ها دلار وارد کشور می‌شود که مسئولان وزارت کشاورزی می‌گویند: با بکارگیری ظرفیت‌های داخلی و اتخاذ سیاست‌های جدید در یک سال، امکان تولید ۳۰درصد این رقم در داخل وجود دارد.
در این زمینه باید یادآورشد حفظ ذخایر استراتژیک نهاده‌های دامی، وظیفه ذاتی شرکت پشتیبانی امور دام است؛ وظیفه‌ای که اکنون بیش از پیش باید به آن توجه شود.

منبع: انجمن صنایع خوراک دام، طیور و آبزیان ایران
برون رفت از محدودیت‌ها
در تولید نهاده در داخل به دو موضوع باید توجه شود: یکی افزایش عملکرد سطح زیرکشت است چراکه بسیاری از زمین‌های زراعی کشور از نظر مواد غذایی فقیر هستند و دوم، موضوع مدیریت درست برای زیرکشت رفتن این زمین‌ها است.
واردات ۸۰ درصدی در حوزه نهاده‌های دامی، چالشی بزرگ محسوب می‌شود که رفع آن بستگی به اصلاح قوانین، حمایت و مدیریت مدل‌های آبیاری کشاورزی به صورت بهینه و استفاده از روش‌های جایگزین دارد.

بارندگی ایران کمتر از یک‌سوم بارندگی جهانی و استعداد تبخیرآب در ایران حدود ۳ برابر جهان است یعنی آب قابل‌دسترس در واقع یک‌نهم متوسط جهانی است. همچنین ۷۵ درصد از بارندگی تنها در ۲۵ درصد از سطح کشور رخ می‌دهد و ۷۵ درصد بارندگی‌ها در زمان‌هایی رخ می‌دهد که گیاه نیاز به آب ندارد.
در این حال با توجه به آب بر بودن کشت برخی نهاده‌ها ازجمله ذرت، موضوع آب و خشکسالی، دو چالش اصلی کشور در بخش تولید نهاده‌های دامی است؛ بویژه اینکه بهره وری در حوزه‌های آبیاری کشاورزی و تولید و مصرف آب در کشور درپایین‌ترین سطح استاندار‌های روز است و این موضوع، تولید محصولات را با مشکل مواجه می‌کند.

از طرف دیگر کمبود این قبیل نهاده‌های پرمصرف هم نوسانات زیادی در بازار و سیستم امنیت غذایی ایجاد می‌نماید از این رو:

گام اول برای برون رفت از محدودیت‌ها و مشکلات موجود، واگذاری تولید به شرکت‌های دانش بنیان است.
در گام بعدی با افزایش آگاهی و دانش دامداران و مرغداران باید زمینه برای پذیرش استفاده از محصولات جایگزین و خوراک‌های فرآوری شده فراهم شود. موفقیت در بکارگیری فناوری در تمام زنجیره کشاورزی و غذا از جمله تولید کود و بذر، بهبود مدیریت مزرعه، دامپروری و آبزی پروری، پشتیبانی و حمل ونقل و صنایع غذایی، می‌تواند امنیت غذایی را بهبود بخشد. محصولاتی مانند تریتیکاله، ارژن، سورگورم دانه‌ای و جو بدون پوشینه را می‌توان در جیره‌های غذایی جایگزین کرد.

مشارکت دانشگاهیان و دانش آموختگان کشاورزی در ارائه طرح‌های نوآورانه برای استفاده از پسما ند‌ها همچنین، آمایش سرزمینی و ارائه فناوری مناسب کاشت و برداشت محصولات ونهاده‌ها هم یکی از بهترین راهکار‌ها برای گره‌گشایی از مشکل تأمین منابع خوراک دام است.

به گفته کارشناسان با وجود ثبات شرایط از سال ۷۰ و امکان به نژادی دام و طیور و پرورش نژاد‌های ایرانی کاری انجام نشده و سالهاست که مدل‌های خارجی را برای پرورش دام و طیور پیاده سازی می‌کنیم در صورتی که با تفکر دانش بنیانی این مشکلات حل شدنیست. با توجه به برخورداری ما ازدانش خودکفایی در زمینه تولید نهاده‌های دامی، استفاده از انواع دانه‌ها و محصولات جایگزین، کشت نشایی و بذر‌های اصلاح شده و سازگار با کم آبی، توسعه کشت محصولات علوفه‌ای کم آب مانند سورگون و ارزن علوفه‌ای، استفاده از علم روز تغذیه همزمان با توسعه صنعت می‌تواند تا حدی مشکلات را کمتر کند.
ایجاد انگیزه در کشاوررزان هم بعنوان رکن مهمی در افزایش تولید و کاهش وابستگی به واردات خوراک دام مورد تاکید کارشناسان است. تسهیل در واردات تکنولوژی‌های نو همچنین توسعه آموزش کشاورزان نیز باید در دستور کار قرار گیرد.

نوسانات ارز، مشکلات حمل و نقل و به تبع آن رسوب نهاده‌های دام و طیور در بنادر جنوب کشور، گرانی نهاده‌ها و افزایش هزینه‌های جانبی، بخشی از عواملی است که در کنار مساله تحریم و تبعات منفی آن بر واردات نهاده‌ها، صنعت پرورش دام و طیور در کشور را تحت تاثیر قرار داده است بنابراین ظرفیت سازی برای تولید نهاده‌ها موجب پایان نوسان در قیمت کالا‌های اساسی و ایجاد ثبات در قیمت اقلامی، چون مرغ، تخم مرغ، گوشت و... خواهد شد.

مرکز تحقیقات کشاورزی به عنوان یک بازوی تحقیقاتی برای جهادکشاورزی و دانشگاه به عنوان یک مرکز تحقیقاتی و اموزشی در کنارهم می‌توانند بهترین نتیجه را برای تولید علم بذر و نهاده در کشور رقم بزنند.
 
منابع
- پایگاه اطلاع رسانی انجمن صنایع خوراک دام، طیور و آبزیان ایران https://www.irfia.ir/view.aspx?t=۵۰۳۸۰
- خبرگزاری مهر https://www.mehrnews.com/news/۵۲۴۱۶۰۴
- پایگاه خبری تحلیل بازار https://www.tahlilbazaar.com/news/۲۲۹۹۰
- پایگاه اطلاع رسانی ایران کالا https://www.iktv.ir/newsdetail
- شبکه اطلاع رسانی راه دانا https://www.dana.ir/news/۱۶۶۸۷۰۴.html
- خبرگزاری فارس https://www.farsnews.ir/azarbaijan-sharghi/news/۱۴۰۰۰۳۰۴۰۰۱۰۶۳
- خیرگزاری جمهوری اسلامی ایران – ایرنا https://www.irna.ir/news/۸۴۴۰۶۷۵۹
- خبرگزاری دانشجویان ایران – ایسنا https://www.isna.ir/news/۹۹۱۰۱۱۰۸۳۸۴
- خبرگزاری تسنیم https://www.tasnimnews.com/fa/news/۱۴۰۰/۰۲/۳۱/۲۵۰۶۵۳۰/۸
- پایگاه اطلاع رسانی انجمن صنایع خوراک دام، طیور و آبزیان ایران https://irfia.ir/userfiles/pdf/HamAfza.pdf
- خیرگزاری فارس https://www.farsnews.ir/news/۱۴۰۰۰۲۱۳۰۰۰۶۴۳