پژوهش خبری صدا و سیما: چندی است روابط پر نشیب و فراز جمهوری اسلامی ایران و عربستان، از صورت رقابت دیرپایی که همواره از ابتدای تأسیس پادشاهی آل سعود وجود داشته است، درآمده و شکل تخاصم جدی به خود گرفته و فراتر از جنگ­ های نیابتی که در چند حوزه میان دو کشور در جریان است، حتی در مواردی کار به هشدار و تهدید به نبرد مستقیم انجامیده است. اخیراً نیز سیاست های مخاصمه­ آمیز حکام عربستان بر علیه جمهوری اسلامی ایران، به فریضه حج کشیده شده و آل سعود برای حج تمتع سال جاری، با کارشکنی­ های بسیار مانع حجاج ایرانی در انجام این واجب دینی شده ­اند.

بر خلاف آنکه مقامات عربستانی بارها اعلام کرده ­اند که مسئله حج فارغ از مسائل سیاسی است اما واقعیت چیز دیگری را نشان می ­دهد. امسال در مذاکراتی که طبق معمول همه ساله به منظور برنامه ­ریزی و تدارکات امور حجاج میان مقامات مسئول دو کشور صورت می­ گیرد، آنان بارها و به انحاء مختلف نشان دادند که برای نپذیرفتن زائران ایرانی اراده جدی دارند؛ از به تعویق انداختن پنج ماهه زمان مذاکرات و از دست رفتن زمان برای طرف ایرانی گرفته تا رفتارهای خارج از عرف و پروتکل ­های سیاسی، تغییر متن تفاهم نامه متداول هر ساله و افزودن بندهای منفی تحکم­ آمیز به آن و حتی عدم مراعات رفتار و ادب سیاسی و اسلامی با هیأت مذاکره کننده ایرانی، همه نشان از آن داشت که عربستان سعودی تحت تأثیر فضای سیاسی میان دو کشور، حج را به مسائل سیاسی گره زده و به هیچ ترتیب بنای تعامل و مصالحه ندارد.

علی­رغم اینکه جمهوری اسلامی ایران در سنوات گذشته در جریان سفرهای عمره یا تمتع، هم به لحاظ امنیت اخلاقی و اجتماعی و هم به لحاظ امنیت جانی خسارات سنگینی دیده است، اما از آنجا که نگاه جمهوری اسلامی ایران به حجّ و عمره، نگاهی فرا ملّی و وحدت آفرین است و این واجب شرعی را گسترش­ دهنده اُخوت دینی و اسلامی می­ داند، باز هم مسئولان ایران با خویشتنداری نسبت به بد اخلاقی ­های سیاسی­ مقامات عربستان تمام تلاش خود را به کار بستند تا با پیگیری و تعامل امکان سفر حج را فراهم کنند. اما نهایتاً از دست رفتن زمان لازم برای برنامه ­ریزی و تدارک امور و عدم تأمین مطالبات به حق جمهوری اسلامی در خصوص حفظ امنیت و عزت وکرامت حجاج ایرانی از سوی عربستان، موجب شد که امکان اعزام زائران ایران به سرزمین وحی ممکن نباشد و حج تمتع عاشقان زیارت خانه خدا لغو شود.

اکنون مقامات عربستان سعودی سعی دارند در ماجرای لغو حج تمتع امسال، جمهوری اسلامی ایران را مقصر جلوه دهند؛ عادل­ال جبیر وزیر خارجه عربستان امتیازخواهی مقامات ایرانی در جریان مذاکرات و نیز اصرار به برپایی تظاهرات (برائت از مشرکین) را دلیل عدم توافق دو کشور بر سر حضور زائران ایرانی در حج تمتع امسال برشمرده است ، وزارت حج و عمره عربستان نیز طی بیانیه­ ای (جمعه 95.3.7) اعلام کرد: هیئت ایران با امتناع از امضای توافق سازماندهی حج، نخست در برابر خداوند، سپس در برابر ملت خود مسئول حضور نیافتن شهروندان این کشور در حج امسال است. در این بیانیه همچنین عنوان شده که ریاض مخالف سیاسی کردن مراسم حج و دین فروشی است؛ جالب آنکه در جریان مذاکرات،وزیر حج عربستان اعلام نموده برای مذاکره با ایران اختیار کافی ندارد و صراحتاً گفته بود تفاهم­نامه جدید را دستگاه­ های دیگر تنظیم کرده­ اند عبدالعزیز بن عبدالله آل شیخ مفتی اعظم عربستان نیز در برنامه هفتگی خود در رادیو «نداء الاسلام» مکه مکرمه گفته است: منحرف کردن حج از مسیر صحیح آن، سیاستی جنایتکارانه است و این مسأله به دنبال تنش‌آفرینی است؛ تمامی آیات بر این دلالت دارد که حج عبادتی خالص برای خداست نه برای سیاسی کردن و سوءاستفاده از آن برای منافع و طمع‌ورزی‌های شخصی؛ او ایران را به سبب نپذیرفتن شروط غیر منطقی عربستان در حج امسال محکوم کرده است . اما باید به خاطر داشت که استفاده عربستان از موقعیت خود به ­عنوان دروازه ­بان مکان ­های زیارتی مسلمانان به منظور دستیابی به اهداف سیاسی، مسبوق به سابقه است؛ سعودی­ ها از کنترل خود بر مکه و مدینه به ­عنوان ابزاری سیاسی و از حج به عنوان پاداش یا تنبیه در واکنش به اختلاف نظرهای سیاسی با بسیاری کشورها استفاده می­ کنند.

در این نوشتار به این سوال پرداخته می ­شود:

 چرا آل سعود سعی در بهره ­برداری سیاسی از فریضه حج و حرمین شریفین دارد؟

1ـ احساس موفقیت عربستان در عرصه جنگ فرقه­ ای و مذهبی منطقه با ممانعت از حضور ایران در حج:

در شرایطی که تنش ­های مذهبی و قومیتی در منطقهبه سطح بی سابقه ­ای رسیده و روز به روز بر ابعاد آن افزوده می‌شود - در حالیکه عربستان در این تنش ­زایی عمده­ ترین نقش را دارد- آل سعود ممانعت از حضور بزرگترین و قدرتمندترین کشور شیعه جهان در انجام فریضه حج را یک موفقیت سیاسی عمده برای خود محسوب می­ کند.

2ـ جبران شکست­ های منطقه­ ای از سوی عربستان:

عربستان پس از ناکامی ­های گسترده در سوریه و عراق و رسوایی ناشی از بیهودگی حمایت­ های مالی و تسلیحاتی از تروریست ­های تکفیری، با سیاسی کردن حج تلاش دارند شکست‌های منطقه‌ای خود را جبران کرده و پیروز منازعات سیاسی باشند و حداقل درون کشور چهره سیاسی خود را ترمیم نمایند.

3ـ تلاش برای ایجاد نفاق و اختلاف میان مردم و حکومت جمهوری اسلامی ایران:

سعودی­ ها با سیاسی­ کاری در مسیر حج تمتع مانع تراشی کردند تا چنین القاء کنند که مسئولان جمهوری اسلامی ایران مانع اصلی زوار ایرانی در انجام فریضه حج هستند، شاید با این حربه موجب اعتراضات داخلی به ممانعت حکومت از تحقق یکی از فروع دین اسلام شوند و میان دولت جمهوری اسلامی و مردم ایجاد نفاق کنند.

4ـ جلوگیری از ایفای نقش ایران در تقویت وحدت امت اسلامی در حج:

حج ظرفیت‌های عظیمی برای تقویت وحدت امت اسلامی و مقابله با نقشه دشمنان اسلام دارد و اگر از این ظرفیت‌ها استفاده شود، بسیاری از چالش‌های جهان اسلام رفع خواهد شد. به جهت نقش محوری و تأثیرگذار جمهوری اسلامی ایران در این صحنه بزرگ اسلامی، آل سعود در پی کوتاه کردن پای جمهوری اسلامی ایران از حج هستند.

5 ـ نزدیکی عربستان به رژیم صهیونیستی و آمریکا:

به دلیل نزدیکی بی­سابقه عربستان سعودی به رژیم صهیونیستی و تشکیل جبهه‌ عبری ــ عربی بر علیه جمهوری اسلامی ایران، اجرای خواسته­ های این رژیم جعلی مبنی بر مقابله با ایران قطعاً یکی از تعهدات عربستان و از دیگر علل سیاسی کردن موضوع حج است. به­ علاوه سر دادن شعار "مرگ بر اسرائیل" و "مرگ بر آمریکا" در مراسم حج، موجب متزلزل شدن وضعیت عربستان به­ عنوان حامی و هم­پیمان آمریکا و رژیم صهیونیستی است.

حکومت آل سعود و فرقه وهابیت ساخته دست انگلیس است؛ همچنین سعودی‌ها به­ عنوان قدیمی ­ترین و مهم­ ترین متحد آمریکا در منطقه، حافظ منافع آمریکا، انگلیس و رژیم صهیونیستی در منطقه هستند و به ازای حفظ حکومت خود در عربستان، دستورات غرب را در منطقه اجرا می‌کنند. حج نیز بهانه‌ای است برای این دولت تا با سوءاستفاده سیاسی از آن گامی مثبت در جهت خوش خدمتی به اربابان خود بردارد.

6 ـ‌ منحرف کردن نگاه جهانی از ریشه تروریسم در عربستان:

سعودی­ ها سال­ هاست که به‌ دلیل بروز بحران‌های امنیتی خونین در آمریکا و اروپا و سایر نقاط جهان، به شدت زیر فشار روانی قرار داشته و هیچگاه تا این اندازه مورد انتقاد کشورهای غربی و حتی جهان اسلام نبوده ­اند، چرا که غالب تروریست­ های شناسایی شده تبعه سعودی بوده ­اند؛ از این‌­رو می ­کوشند با فرافکنی و ایجاد بحران‌های مصنوعی مرتبط با ایران، افکار عمومی جهان را از خود منحرف و به ایران معطوف نمایند.

7ـ روی کار آمدن نسل جدیدی از شاهزادگان سعودی با دیدگاه تقابل در برابر ایران:

نگاه سنتی حکام عربستان به اتفاقات سیاسی و پرهیز از ورود مستقیم به مناقشات سیاسی و پذیرفتن جمهوری اسلامی ایران به­ عنوان یک واقعیت تا پایان عمر ملک عبدالله برقرار بود اما با روی کار آمدن ملک سلمان و قدرت یافتن نسل جدیدی از شاه­زادگان جوان سعودی این دیدگاه کاملاً تغییر یافته است. محمد بن سلمان ولیعهد دوم و وزیردفاع عربستان معتقد است ایران صاحب اندیشه، فرهنگ و مکتب است و نظریه‌ای با عنوان مردم‌سالاری دینی ایرانی، موجب رسوایی و ضرر و زیان نظریه سلفی گری و وهابیت است . بهره ­برداری سیاسی آل سعود از فریضه حج برضد ایران در همین راستا قابل تفسیر است.

 چرا سعودی­ ها جمهوری اسلامی ایران را در خصوص فریضه حج متهم به سیاسی­ کاری می­ کنند؟

1ـ تلاش برای کاهش نفوذ ایران در جهان اسلام: ریاض سعی دارد همزمان با عدم مجوز ورود به ایرانی ­ها برای زیارت بیت­ الله الحرام، تهران را به سیاسی­ کاری در این واجب شرعی متهم کند تا از جمهوری اسلامی ایران مشروعیت زدایی نماید. آل سعود که همواره تلاش دارد نفوذ ایران را در جهان اسلام کاهش دهد، عدم اجازه دسترسی ایران به حج را مفیدترین راه در این مسیر تشخیص داده است.

2ـ دامن زدن به فضای دوقطبی ایرانی ـ عربی و شیعه ـ سنی : عربستان با متهم نمودن تهران به بهره ­برداری سیاسی از یک واجب شرعی سعی در برانگیختن احساسات مذهبی و ناسیونالیستی عربی ضد ایرانی هم در داخل عربستان و هم در منطقه و حتی بین همه مسلمانان جهان دارد. ضمن آنکه با این اتهام می­ تواند دوقطبی ایرانی ـ عربی و شیعه ـ سنی را دامن بزند.

3ـ حکام عربستان داعیه­دار رهبری جهان عرب و دنیای اسلام هستند و به واسطه تسلط بر عظیم­ترین ذخایر انرژی جهان، در منطقه خاورمیانه برای خود شأن سیادت قائلند؛ لذا عدم قبول شرایط فعلی حج از سوی طرف ایرانی ویران کننده ابهت پوشالی آنان است. به­ علاوه با ادامه این روند ممکن است سایر کشورهای مسلمان نیز در سال­ های بعد حج عزت مندانه را از طرف سعودی طلب نمایند و برای انجام مناسک حج شرط و شروطی قرار دهند.

 عربستان سعودی، ناکام در سوریه و نگران از ایران پس از توافق هسته ای

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران آل سعود به دلایل متعدد (که در شماره­ های آتی این نوشتار به تفصیل به آن­ها خواهیم پرداخت)، در جهت تضعیف اقتصادی و سیاسی، متوقف ساختن حرکت پویای مردم‌سالاری دینی و محدود نمودن قدرت و نفوذ منطقه­ ای جمهوری اسلامی ایران از هیچ تلاشی فروگذار نکرد؛ اما رویکردهای مخاصمه ­آمیز عربستان نسبت به ایران، نخست پس از آغاز تحولات در سوریه و سپس عراق و بعد از زمانی که رفته رفته احتمال توافق هسته­ ای ایران و کشورهای ۵+۱ قوت می­ گرفت صورت جدیدی یافت و سرانجام پس از نهایی شدن توافق هسته­ ای در وین، عربستان برای ایران شمشیر را از رو بست؛ پیشرفت مذاکرات هسته­ ای ایران و شش قدرت برتر جهان که مقارن با آغاز سلطنت ملک سلمان بر عربستان بود، نگرانی عمیقی در میان هیئت حاکمه جدید، جوان و ماجراجوی عربستان ایجاد نمود؛ نگرانی از جهش اقتصادی و نظامی ایران در دوره پس از توافق هسته ای ، بالا رفتن توان تهران در چانه‌زنی‌های بین‌المللی، تقویت جایگاه برجسته ایران در محور مقاومت از عراق تا بحرین، از بحرین تا یمن و از فلسطین تا لبنان و بالاخره نگرانی از تبدیل جمهوری اسلامی ایران به برترین قدرت خاورمیانه.

حکام تازه بر تخت نشسته سعودی برای جبران ناکامی ­های خود در عراق و سوریه و ضربه زدن به جمهوری اسلامی ایران، با دستپاچگی سیاست­ های غیر عقلانی عجیبی در پیش گرفتند؛ از حمله نظامی به کشور فقیر یمن گرفته تا افزایش بی‌سابقه تولیدات نفتی و کاهش شدید قیمت نفت و اعطای تخفیف در بهای نفت صادره به اروپا (که با توجه به کسری بودجه ۸۷ میلیارد دلاری و کاهش شدید ذخایر ارزی این کشور، کارشناسان از آن به خودزنی اقتصادی تعبیر می ­کنند ) آن­ هم درست در زمانی که ایران صادرات نفت را به اروپا از سر گرفته است، به شهادت رساندن آیت ­الله نمر، قطع روابط دیپلماتیک با جمهوری اسلامی ایران، تشدید حمایت­ های مالی و تسلیحاتی از تروریسم تکفیری، دامن­ زدن به اختلافات قومی و مذهبی و تقویت دوقطبی شیعی - سنی در منطقه، افزایش سرکوب شیعیان در عربستان، بسیج کشورها در شورای همکاری خلیج فارس، اتحادیه عرب و نشست سران سازمان همکاری اسلامی ، رجزخوانی‌ درباره اعزام نیروی زمینی به سوریه، صرف بودجه‌های نجومی و پرداخت رشوه­های سرسام ­آور به کشورهای فقیر از آسیا تا آفریقا و حتی آمریکای لاتین برای یارگیری علیه ایران ، نزدیکی فزاینده به رژیم صهیونیستی و حتی ایجاد پیوندهای مشترک امنیتی با یکدیگر بر علیه دشمن مشترک یعنی جمهوری اسلامی ایران، و نهایتاً فاجعه منا و عملکردسئوال ­برانگیز مسئولان عربستان در وقایای مربوط به آن و عدم عذرخواهی از کشورهای اسلامی منجمله ایران که 461 زائر خود را در این رخداد غمبار از دست داد، بخشی از رفتارهای شتاب­زده و ضد ایرانی آل سعود در پی ناکامی در سوریه و ناامیدی از فروپاشی محور مقاومت و نیز توافق هسته ­ای ایران و ۵+۱ می­ باشد.

پژوهش خبری //مرجان شریف زاده 

*منابع در آرشیو موجود است.