بروز شایعات در فضای مجازی

چکیده پژوهش:

- شایعه یک موضوع خاصّ گمانیِ بدون وجود ملاک های اطمینان بخش رسیدگی است، که معمولاً به صورت شفاهی، از فردی به فرد دیگر انتقال می یابد.

- به منظور تمیز اطلاعات (اخبار) از شایعات، باید نزدیکی یا دوری مدرک و سند شایعه را از حقیقت بدانیم. در شایعه، منبع خبر، کم رنگ است و غالبا با جملاتی مانند: «می گویند که...، راستی شنیده ای که،....، یکی از افراد با اطلاع گفت که...» آغاز می شوند.

- شایعه شامل اطلاعاتی می‌شود که برای مردم اهمیت دارد و در موقعیت‌هایی رواج می‌یابد که مردم مشتاق خبر باشند؛ ولی نتوانند آن را از منابع موثق دریافت کنند. شایعه می‌تواند در زمینه‌های مختلفی مانند: تصمیم‌گیری‌های کلان جامعه، انتخابات، انتصابات، استخدام، ارتقاء، مزایا، جابه جایی‌ها، ‌اخراج‌ها، پارتی بازی‌ها و غیره باشد.

- شایعه و شایعه پراکنی از اعمال ناشایستی است که توسط شخص یا اشخاصی صورت می پذیرد که دارای نوعی بیماری اجتماعی هستند.

- میزان رواج شایعه تقریباً برابر است با حاصل ضرب اهمیت در ابهام موضوع مطروحه در آن شایعه. بنابراین اگر ابهام یا اهمیت شایعه صفر باشد، شایعه ­ای در جامعه وجود نخواهد داشت.

- اگر: میزان رواج شایعه: R و اهمیت شایعه : I ومیزان ابهام : A باشد ، این رابطه برقرار می­ شود: A*I =R

- شایعه در فضای مجازی همه فاکتورهای فضای غیر مجازی را دارد و در عین حال فاکتورهای دیگری نیز افزوده می شود. سرعت در فضای مجازی بیشتر است. تعداد فرستندگان شایعه بیشتر است، تعداد مخاطبان شایعه نیز بیشتر است و در عین حال چون مخاطبان و فرستندگان همدیگر را نمی بینند این موضوع تقویت می شود و هر کس ماجرا را هر جور که دوست دارد روایت می کند.

- پرسیدن این سوالات در کشف شایعه کمک می کند: منبع اصلی این پیام کجاست؟ واقعا چه کسی این حرف را زده؟ آیا فرد اعتبار کافی دارد؟ دوم اینکه ذینفعان دخیل در این شایعه چه کسانی هستند و از این آب گل آلوده چه ماهی قرار است بگیرند؟ و سوال هایی مانند این که چرا الان ؟ چرا این حرف؟ و چرا این آدم این حرف را می­زند؟ و...

پژوهش خبری صدا و سیما: بارها تجربه کرده ایم که هنگامی که در جامعه با دیگر شهروندان گفتگو می کنیم، اخبار و اطلاعاتی رد و بدل می شود که خودمان به آن اشراف زیادی نداریم و در تایید و تصدیق آنان دچار شک می شویم. برای دانستن درستی یا نادرستی موضوع چکار باید بکنیم، یا باید موضوع را بپذیریم و یا تایید موضوع را به گذر زمان می سپاریم.

اگر موضوع مورد نظر برای ما اهمیت زیادی داشته باشد، ابهام ایجاد شده در شایعه در بیشتر مواقع ما را برای رسیدن به حقیقت موضوع دچار اشکال می کند. اندیشمندان ارتباطات "اهمیت "موضوع و "ابهام " را به عنوان دوفاکتوری می دانند که در بیان مطالب غیر موثق و بروز شایعه نقش دارند و هرچه اهمیت و ابهام بیشتری وجود داشته باشد، بروز و ظهور شایعه بیشتر می شود. این روزها فضای مجازی و شبکه های اجتماعی خود بستری برای انتشار شایعات مختلف شده است و اعضای خانواده به عنوان کاربران فضای مجازی روزانه با شایعاتی مختلفی مواجه می شوند و ممکن است که بحث در خصوص صحت این شایعات به بحث های درون خانوادگی آنها راه یابد، بنابراین در این تحقیق به دنبال آن هستیم که نقش اعضای خانواده و به ویژه والدین را در جهت مواجهه شدن با شایعات و آگاه سازی فرزندان و سایر اعضا مورد بررسی قرار دهیم.

مفهوم شایعه در علم ارتباطات

در علم ارتباطات، شایعه را گفتمان‌های غیر رسمی و نامعتبر و در نتیجه اطلاعات وارسی نشده می‌دانند که در چند مرحله در چارچوب نظام ارتباطی پرورانده شده‌است . از آنجایی که اطلاعات در هر مرحله دست به دست شده‌است، اغلب تحریفاتی در آن ها صورت می‌گیرد. ممکن است بعد از چندین بار تحریف، محصول نهایی به کلی با آنچه در ابتدای کار منتقل شده، متفاوت باشد .

واژه شایعه دارای ریشه‌ای عربی است و حروف اصلی آن «شیع» می‌باشد که بر وزن « فاعل» به «شایع»، به معنای رواج دهنده، تبدیل شده است. «ه» آخر شایعه به صورت « ۃ » بوده است که در زبان عربی علامت مؤنث است و برای نشان دادن وحدانیّت موضوع به کار رفته است؛ مانند واژه« واقعه» که اشاره به یک حادثه واحد دارد، شایعه نیز اشاره به رواج یک موضوع واحد دارد . در زبان فارسی به مرور زمان کلمه «شایعه» به دلیل راحتی در تلفظ به جای واژه «شایعة» به کار گرفته شده است.

شایعه در لغت به معنی خبری است که شیوع پیدا کرده باشد. این واژه زمانی کاربرد پیدا می کند که قصد و نیت به کارگیری آن نشر یک خبر و پراکندن آن به سطوح جامعه است. شایعه مانند همه واژه هایی که بشر به کار می برد، از بار معنایی خاصی برخوردار است، اما برخی واژه ها شدت کارکرد و تاثیرگذاری بیشتر و گسترده تری دارند . شایعه در زبان فارسی و واژه های مترادف آن در زبان های دیگر مانند Buzz یا Rumor در انگلیسی کارکرد معنایی خاصی دارند که چندان هم با واژه های دیگر قابل مقایسه نیستند.

شایعه در روان­شناسی

در کتاب روان شناسی شایعه، تعریفی دقیق تر برای شایعه، بیان شده است: «شایعه یک موضوع خاصّ گمانیِ بدون وجود ملاک های اطمینان بخش رسیدگی است، که معمولاً به صورت شفاهی، از فردی به فرد دیگر انتقال می یابد». در این تعریف، بر یکی از ویژگی های خاص و مرکزی شایعه تأکید شده است و آن، اصرار بر این است که شایعه در غیاب ملاک های اطمینان بخش رسیدگی، ساخته می شود. این محک، وجه تمایز شایعه از اخبار است.

ما همیشه به سادگی نمی توانیم، حضور یا غیاب ملاک های مطمئن رسیدگی را درک کنیم. از این رو نمی توانیم بگوییم که آنچه می شنویم، آیا واقعیت دارد یا ساختگی است. به منظور تمییز اطلاعات (اخبار) از شایعات، باید نزدیکی یا دوری مدرک و سند شایعه را از حقیقت بدانیم. در شایعه، منبع خبر، کم رنگ است و غالبا با جملاتی مانند: «می گویند که...، راستی شنیده ای که،....، یکی از افراد با اطلاع گفت که...» آغاز می شوند.

زمینه‌های شایعه

شایعه پیامی است که به طور غیر رسمی و معمولاً دهان به دهان منتقل می‌شود و به موضوعی مربوط می شود که تحقیق در صحت و سقم آن مشکل است . شایعه شامل اطلاعاتی می‌شود که برای مردم اهمیت دارد و در موقعیت‌هایی رواج می‌یابد که مردم مشتاق خبر باشند؛ ولی نتوانند آن را از منابع موثق دریافت کنند. شایعه می‌تواند در زمینه‌های مختلفی مانند: تصمیم‌گیری‌های کلان جامعه، انتخابات، انتصابات، استخدام، ارتقاء، مزایا، جابه جایی‌ها، ‌اخراج‌ها، پارتی بازی‌ها و غیره باشد.

شایعه از نظر صاحب نظران

شایعه چیست؟

· شایعه، خبر تأیید نشده منتشرشده در مقیاس وسیع می‌باشد و متفاوت از بدگویی است. شایعات عنصر اضطرار را با خود همراه دارند.

· شایعات وقتی رواج می‌یابند که مردم فکر می‌کنند موضوع خیلی مهم است. به نظر می‌رسد شایعات توضیح و تفسیر ماندگاری ارائه می‌کنند.

· زمانی که اخبار مناسب داده نمی‌شود، موجود نیست یا معتبر نمی‌باشد، شایعات افزایش می‌یابند و مردم حتی می‌توانند آن را واقعیت بخشند.

· «هنگامی که افراد به شدت مشتاق کسب خبر درباره چیزی هستند، اما نمی‌توانند اطلاعات موثقی به دست آورند، مستعد پذیرش شایعه‌ها می‌شوند. ».

· در لغت نامه دهخدا، شایعه، چنین معنا شده است: «در تداول امروز، خبرهای بی­اصل است که در میان مردم، بر سر زبان­ها باشد».

· «شایعه، عبارت است از: پیامی که در میان افراد جامعه، دهان به دهان می­گردد، ولی واقعیت، آن را تأیید نمی­ کند».

· شایعات اغلب در ارائه پیام خود کارایی و تأثیر پخش رادیویی و با پیشرفت فناوری، توانایی انتقال شایعات نیز تقویت می­ شود. 

فرمول شایعه

شایعه،کوششی جمعی است برای تفسیر یک موقعیت مبهم‏، ولی جذاب. شایعه همچون آب دریا ست، یعنی هر چه نوشیده شود، بیشتر ایجاد عطش می‏ کند. چرا که معمولا شایعه ایجاد ترس و نگرانی در جامعه می‏ نماید و مردم به علت عدم دسترسی به اطلاعات‏ دقیق به آن پناه می‏ برند و آن را دهان به دهان نقل می ‏کنند و گاه بر آن می ‏افزایند.

به نظر می‌رسد که دو شرط «اهمیت» و «ابهام» در انتقال شایعه، قانون اصلی شایعه را توضیح دهد. بدین معنا که فرمول حدت و شدت شایعه را می‌توان به این صورت تعریف کرد:

میزان رواج شایعه تقریباً برابر است با حاصل ضرب اهمیت در ابهام موضوع مطروحه در آن شایعه.

اگر: میزان رواج شایعه: R و اهمیت شایعه : I ومیزان ابهام : A باشد ، این رابطه برقرار می­ شود: A*I =R

بنابراین اگر ابهام یا اهمیت شایعه صفر باشد، شایعه­ ای در جامعه وجود نخواهد داشت.

پاسخ به سوالات تحقیق از سوی کارشناسان

1- مفهوم شایعه چیست؟

  شایعه همان یک کلاغ، چهل کلاغ

دکتر معصومه اسمعیل نژاد، کارشناس رسانه: شایعه به حرفی بی مدرک و سند گفته می ­شود، در شایعه موضوع و مخاطب اهمیت دارد، اما فرستنده پیام هر بار عوض می شود و هر بار مطلب نویی اضافه می ­شود، شاید به همین دلیل به شایعه در ادبیات ایران یک کلاغ چهل کلاغ نیز گفته می شود. موضوع اهمیت دارد و مخاطب به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در این حوزه است.

2 - آیا شایعه در فضای مجازی همانند فضای غیر مجازی است؟

 هویت نامعلوم فضای مجازی عاملی برای ساختن شایعه

دکتر صدیقه ببران، استاد ارتباطات : اساسا فضای مجازی حوزه جدیدی شبیه فضای حقیقی است که کاربران زیادی به آن وارد شده‌اند و همان‌طور که در دنیای واقعی ما شاهد بروز برخی شایعات هستیم، در فضای مجازی نیز این اتفاق می‌افتد. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های فضای مجازی این است که برخی کاربران با هویت‌های نامعلوم وارد آن می‌شوند و به همین دلیل شرایط برای برخی افراد سودجو باز مهیا است تا به بعضی کژرفتاری‌ها مانند شایعه‌سازی دامن بزنند.

 فضای مجازی تقویت کننده نشر شایعات

دکتر معصومه اسمعیل نژاد، کارشناس رسانه: شایعه در فضای مجازی همه فاکتورهای فضای غیر مجازی را دارد و در عین حال فاکتورهای دیگری نیز افزوده می شود. سرعت در فضای مجازی بیشتر است. تعداد فرستندگان شایعه بیشتر است، تعداد مخاطبان شایعه نیز بیشتر است و در عین حال چون مخاطبان و فرستندگان همدیگر را نمی بینند این موضوع تقویت می شود و هر کس ماجرا را هر جور که دوست دارد روایت می کند.

3 - راه های مقابله با شایعه در درون خانواده چگونه است؟

  سواد رسانه­ای راه مقابله با شایعه

دکتر صدیقه ببران، استاد ارتباطات: مهم این‌که، فضای مجازی عرصه‌ای امن برای سودجویان است تا با خیالی راحت به انجام برخی کارهای ناشایست در آن بپردازند و البته بعضی از افراد نیز به صورت ناخواسته درگیر برخی مسائل مانند بازنشر شایعات می‌شوند. یکی از دلایل گسترش شایعات در فضای مجازی، بی‌سوادی یا کم‌سوادی کاربران در حوزه رسانه است؛ توضیح این‌که افراد مختلف و با فرهنگ‌های متفاوت و سطح سوادهای گوناگون وارد فضای مجازی شده‌اند و اغلب آنها سواد رسانه‌ای اندکی دارند و به همین دلیل مشکلاتی بروز می‌کند. نباید تصور کرد که سواد رسانه‌ای به معنی توانایی استفاده از اینترنت و نصب اپلیکیشن‌های مختلف در گوشی تلفن یا لوازم دیگر مانند لپ‌تاپ، تب‌لت و... است، بلکه سواد رسانه‌ای به مفهوم قدرت تشخیص افراد اهمیت دارد. اگر کاربران قصد دارند که درگیر شایعات در فضای مجازی نشوند و حتی به صورت ناخودآگاه آنها را نشر ندهند، باید با دقت بیشتری در شبکه‌های اجتماعی رفتار نمایند و هرآنچه را که می‌بینند، برای دیگران ارسال نکنند. به این ترتیب، با افزایش اطلاعات و سواد رسانه‌ای افراد، زمینه برای گسترش شایعات نیز از بین می‌رود.

  شفافیت و صداقت راهکار مقابله باشایعه

دکتر معصومه اسمعیل­ نژاد، کارشناس رسانه: دشمن شایعه شفافیت و صداقت است از قضا اینها ارکان داشتن خانواده سالم نیز هستند. شفافیت در گفتار و رفتار و دوری گزیدن از مظان اتهام سدی در مقابل هر گونه شایعه ایجاد می­کند. شایعه نقل و نبات بسیاری از دورهمی ها است. اما سواد رسانه ای مخاطبان می تواند به جنگ شایعه برود، پرسیدن این سوالات در کشف شایعه کمک می کند: منبع اصلی این پیام کجاست؟ واقعا چه کسی این حرف را زده؟ آیا فرد اعتبار کافی دارد؟ دوم اینکه ذی نفعان دخیل در این شایعه چه کسانی هستند و از این آب گل آلوده چه ماهی است قرار است گرفته شود؟ و سوال هایی مانند این که چرا الان ؟ چرا این حرف؟ و چرا این آدم این حرف را می­ زند؟ و آگاهی و هوشیاری خانواده ها اهمیت دارد و در قدم بعدی اینکه اگر ما اعتقادی نداریم و پاسخی برای سوال هایمان نیافتیم می توانیم حلقه شایعه را قطع کنیم و یا اینکه براساس شایعات تصمیم گیری نکنیم.

تصویر 1: برای پی بردن به شایعه بودن یک خبر چه سوالاتی از خود بپرسیم؟

نپذیرفتن خبر مبهم بدون تحقیق

مهدی جوهری، معاون اجتماعی دادگستری استان البرز: یکی از اقدامات مهم برای مقابله با شایعات این است که ما هر خبری را بدون تحقیق نپذیریم و در مورد هر خبری از منابع موثق تحقیق کنیم. توصیه و سفارش دین ما نیز براساس آیات و روایات این موضوع را تایید می­ کند.

4 – راهکارهای خانواده ها برای مواجهه با شایعات در فضای مجازی چیست؟

 داشتن نگاه انتقادی به فضای مجازی

دکتر معصومه اسمعیل نژاد، کارشناس رسانه: شایعات همیشه بوده اند و شنونده باید عاقل باشد. به نظر من افراد خانواده که در فضای مجازی فعالیت می کنند، رفته رفته تجربه به دست می اورند و در مقابل شایعات مصونیت پیدا می­کنند و دیگر هر حرفی را باور نمی کنند و با نگاه انتقادی به فضای مجازی و شایعات می نگرند.

 لزوم آموزش افراد خانواده در خصوص ماهیت فضای مجازی

دکتر صدیقه ببران، استاد ارتباطات : تشخیص واقعیت از غیر آن در فضای مجازی اهمیت زیادی دارد و به همین دلیل باید افراد خانواده تحت آموزش قرار گیرند و مجهز به قدرت تفکر انتقادی شوند تا بدون دانش همه چیز را نپذیرند یا مطالب را انتشار ندهند. راه‌حل افراد برای این‌که از صحت و سقم موضوعی مطلع شوند، این است که در مورد مطالب نقل شده در شبکه‌های اجتماعی به جست‌وجو بپردازند. از سویی دیگر باید ببینند که این مطلب توسط چه کسانی منتشر شده است و اگر تعداد افراد معتبر انتشاردهنده زیاد است، آن را بپذیرند. طی سال‌های اخیر اتفاقاتی افتاده است که باید به فال نیک گرفت، مثلا آموزش و پرورش برنامه‌هایی را برای آموزش دانش‌آموزان درباره فضای مجازی و نحوه استفاده از شبکه‌های اجتماعی، اینترنت و... در دستور کار قرار داده، اما لازم است که این اقدامات گسترش یابد. موضوع دیگر این‌که، نباید نگاه کاسب‌کارانه به موضوع افزایش سواد رسانه‌ای افراد داشت و باید تمامی سازمان‌ها، ارگان‌های ذی‌ربط و رسانه‌ها به صورت جدی به مباحث فرهنگی ورود کنند تا در آینده شاهد کاهش چشمگیر مشکلات موجود در فضای مجازی باشیم.

  استفاده منطقی خانواده ­ها از فضای مجازی

علی‌اکبر جلالی، استاد روابط عمومی و عضو هیأت علمی دانشگاه علم و صنعت ایران : یکی از چالش‌های خانواده ها این است که نتوانسته‌اند از شبکه‌های اجتماعی به صورت منطقی استفاده کنند و به جای انکه اختیارش دست اولیا باشد تا بتوانند از آن در جهت نیل به پیوند خانوادگی و فعالیت‌های علمی و اموزشی بهره‌مند شوند، هدایت آن در اختیار فرزندان قرار گرفته است و تأثیرگذاری و تأثیرپذیری فرزندان کم تجربه در این فضاها بیش از والدین است.

 جای خالی قوانین در شبکه‌های اجتماعی

علی‌اکبر جلالی ، استاد روابط عمومی و عضو هیأت علمی دانشگاه علم و صنعت ایران: اگر مروری بر قوانین داشته باشیم، متوجه می‌شویم که درصد چندانی به فضای مجازی اختصاص ندارد. بنابراین اگر به فضای مجازی مسلط نباشیم قطعا به دست کسانی می‌افتد که تسلط بیشتری دارند. همیشه نگاه اشتباهی در اذهان برخی مسئولان وجود دارد مبنی براین که فضای مجازی را به عنوان یک تهدید قلمداد می‌کنند.

  وجود پلیس شبکه ­های اجتماعی در بعضی کشورها برای جلوگیری از انتشار شایعه

علی‌اکبر جلالی، استاد روابط عمومی و عضو هیأت علمی دانشگاه علم و صنعت ایران: برخی از کشور ها برای مقابله با فسادهای همچون انتشار شایعه در شبکه های مجازی همچون فیس‌بوک و .... ، پلیس فیس بوک تشکیل دادند و در این مسیر هم عملکرد موفقی داشته اند . اما متأسفانه ما همیشه در مسیر ممانعت از شبکه‌های اجتماعی بودیم. بهترین راهکار برای جلوگیری از دامن زدن به این شایعات در فضای مجازی قانون‌مند شدن است.

  آیا قوانینی برای جلوگیری از نشر شایعه در فضای مجازی وجود دارد؟

حبس از نود و یک روز تا دو سال یا جزای نقدی از پنج میلیون (۵.۰۰۰.۰۰۰) ریال تا چهل میلیون (۴۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال برای شایعه پراکنان

مهدی جوهری، معاون اجتماعی دادگستری استان البرز: شایعه یعنی پرداختن به یک موضوعی که واقعیت ندارد لذا نشر اکاذیب تلقی می شود و بر این اساس کسانی که مبادرت به شایعه پراکنی کنند، با استناد به ماده ۶۹۸ قانون مجازات اسلامی و ماده ۱۸ قانون جرایم رایانه ای مصوب سال ۱۳۸۸ که مقرر داشته: «هر کس به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی به وسیله سامانه رایانه ای یا مخابراتی اکاذیبی را منتشر نماید یا در دسترس دیگران قرار دهد یا با همان مقاصد اعمالی را بر خلاف حقیقت، رأساً یا به عنوان نقل قول، به شخص حقیقی یا حقوقی به طور صریح یا تلویحی نسبت دهد، اعم از اینکه از طریق یادشده به نحوی از انحاء ضرر مادی یا معنوی به دیگری وارد شود یا نشود، افزون بر اعاده حیثیت (در صورت امکان)، به حبس از نود و یک روز تا دو سال یا جزای نقدی از پنج میلیون (۵.۰۰۰.۰۰۰) ریال تا چهل میلیون (۴۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهدشد» قابل تعقیب کیفری هستند.

شایعه و شایعه پراکنی از اعمال ناشایستی است که توسط شخص یا اشخاصی صورت می پذیرد که دارای نوعی بیماری اجتماعی هستند.

پژوهش خبری صدا وسیما// مهدی خطیبی